Uzależnienia od różnych substancji psychoaktywnych rozwijają się w kontekście historii danej osoby, problemów wynikających z warunków życiowych, a przede wszystkim w kontekście osobowości człowieka. Nie jest oczywiście łatwo odpowiedzieć na pytanie, jakie czynniki spowodowały wystąpienie i rozwój uzależnienia u konkretnej osoby, niemniej terapia wymaga uwzględnienia specyfiki życia każdego człowieka, a w szczególności profilu jego osobowości.
Czy osobowość ma wpływ na wzorzec picia?
Wyniki badań wskazują, że zażywanie substancji może przybierać różne wzorce w zachowaniu. Wiele wskazuje na to, że czynnikiem wpływającym na zróżnicowanie tych wzorców picia jest właśnie kontekst osobowości osoby uzależnionej i różne problemy psychologiczne, z jakimi się ona boryka. Oczywiście trudna sytuacja życiowa stanowi poważny czynniki obciążający, który może wpłynąć na osłabienie systemu odporności psychologicznej człowieka. Do takich poważnych czynników obciążających zaliczyć można problemy finansowe, presję wynikającą z wymagań wykonywanej pracy, problemy rodzinne i nieporozumienia małżeńskie. Trudności w konstruktywnym radzeniu sobie ze stresem, przy jednoczesnym dużym zaangażowaniu zawodowym powodują, że nawet osoby, które na pierwszy rzut oka „świetnie sobie radzą”, uzależniają się od alkoholu, czy narkotyków. Takie „wysoko funkcjonujące” osoby czasem przez długie lata ukrywają swoje picie przed współpracownikami i rodziną. Nie zmienia to jednak faktu, że skutki używania przez nie alkoholu, czy narkotyków są ogromne i niekorzystne. Natomiast to, w jaki sposób dany człowiek poradzi sobie ze wspomnianymi problemami zależne jest m.in. od wsparcia otrzymanego od najbliższych, np. od rodziny, ale w głównej mierze od strategii radzenia sobie, mechanizmów obronnych i właściwości osobowości.
Wiele badań wskazuje na to, że uzależnienia od alkoholu, narkotyków, czy leków są pewną, nieskuteczną formą samoleczenia. Często osoby cierpiące na zaburzenia lękowe, czy depresyjne sięgają po używki, jako substytut leku. Zaburzenia te najczęściej nie są izolowane, a występują raczej jako objawy powiązane z pewnym typem osobowości. Dla innej grupy osób problemem znowu nie jest tylko smutek, czy lęk, ale raczej radzenie sobie z wewnętrznym napięciem i emocjami w ogóle. Takie osoby mają tendencje do różnych impulsywnych reakcji, które najczęściej mają charakter autoagresywny. Do takich reakcji należy również upijanie się, czy używanie narkotyków. W przypadku tych osób pierwotną trudnością, na bazie której rozwija się uzależnienie, jest głębokie zaburzenie struktury osobowości. W ten sposób, zarówno ze względu na nie radzenie sobie z wewnętrznymi konfliktami i zbytnią intensywnością pewnych emocji, czy też na specyfikę całej osobowości, używanie substancji psychoaktywnych przekształca się w uzależnienie, co dodatkowo pogłębia wszystkie wcześniejsze problemy. Podobnie może rozwijać się uzależnienie na bazie choroby psychicznej, np. schizofrenii.
Rola wzorców rodzinnych i społecznych
Uzależnienie może jednak wystąpić u osoby w miarę zdrowej. W takim przypadku za nadużywanie substancji, szczególnie alkoholu, odpowiedzialne są wzorce rodzinne (picie rodzica), czy społeczne. Wówczas picie alkoholu w dużych ilościach jest pewną „normalnością”, czy też nawet elementem tradycji lub rytuałów. Wieloletnie nadużywanie alkoholu przekształca się jednak w uzależnienie. Częstym powikłaniem związanym z uzależnieniem jest rozwój symptomów depresyjnych i obniżenie ogólnego psychologicznego sposobu radzenia sobie.
Czy utrzymywanie abstynencji wystarczy?
Ze względu na opisany rozwój uzależnienia w kontekście całego życia i osobowości, w terapii trzeba brać pod uwagę wszystkie te skomplikowane czynniki wpływające na zaburzenie pacjenta. Z drugiej strony może się okazać, że aby skutecznie poradzić sobie z uzależnieniem, nie wystarczy utrzymywanie abstynencji, ale konieczna może być głębsza terapia. Samo utrzymywanie abstynencji może być nietrwałe, a objawy i różne trudności psychologiczne mogą spowodować nawrót potrzeby używania substancji psychoaktywnych. W takim przypadku wskazana jest średnioterminowa lub długoterminowa psychoterapia pomagająca pacjentom zmienić mechanizmy radzenia sobie z uczuciami, sposób ich wyrażania, wzmocnić mechanizmy obronne i rozpoznać zasadnicze trudności osobowości, które wpływają na życie rodzinne, społeczne funkcjonowanie i poczucie zadowolenia z siebie.
Opracował: mgr Jakub Przybyła
