Rodzina jest podstawową grupą społeczną, na której opiera się społeczeństwo. Nie ma jednak jednej, najlepiej oddającej rzeczywistość definicji, czym jest rodzina dla każdego z nas, jak najlepiej pełnić powierzone role w rodzinie, jak być szczęśliwym w gronie najbliższym. Ważnym wydaje się, by każdy członek rodziny czuł się wśród najbliższych bezpiecznie, by środowisko domowe było przewidywalne i stabilne oraz aby każdy starał się zabezpieczać siebie i swoich bliskich zgodnie z możliwościami i potrzebami adekwatnymi do wieku i oczekiwań.
Na sposób funkcjonowania rodzin wpływ ma wiele czynników m.in. cechy osobowości partnerów, wyobrażenia na temat swojej rodziny, wzorce przekazane przez rodziny pochodzenia, przekonania oraz bieżące wydarzenia. Rodzina przechodzi przez kilka faz rozwojowych:
Faza 1: para małżeńska bez dzieci,
Faza 2: para małżeńska z małym dzieckiem (do ok. 2 roku życia dziecka),
Faza 3: rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym (do ok. 6 roku życia dziecka),
Faza 4: rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym (pomiędzy 6 rokiem życia a 13 rokiem życia dzieci),
Faza 5: rodzina z nastolatkiem (pomiędzy 13 rokiem życia dziecka do 21 roku życia dziecka),
Faza 6: rodzina z dziećmi opuszczającymi dom (pomiędzy pierwszym, a ostatnim dzieckiem opuszczającym dom rodzinny),
Faza 7: rodzice w wieku średnim – „puste gniazdo”, emerytura
Każdy z tych etapów charakteryzują swoiste zadania i niepowtarzalna dynamika.
Na rodzicach spoczywa ciężar odpowiedzialności. Muszą stworzyć właściwe środowisko dla dziecka, otoczyć go miłością, wspierać w kolejnych etapach rozwoju, pomóc pokonywać kryzysy rozwojowe, aż wreszcie pozwolić mu odejść ,by założyło własna rodzinę.
Nie każde dziecko może jednak wychowywać się w biologicznej rodzinie. Z przyczyn od dziecka niezależnych (tj. śmierć jednego bądź obojga rodziców, uzależnienie, porzucenie lub zaniedbanie) może zostać ono przekazane pod opiekę rodziny zastępczej. Rodzina zastępcza ma na celu zaspokojenie podstawowych potrzeb opiekuńczych i rozwojowych dziecka, na czas gdy rodzic biologiczny przestanie wykazywać dysfunkcyjne zachowania. Rodzicem zastępczym zostają osoby, które pragną przejąć opiekę nad spokrewnionym dzieckiem, zaprzyjaźnionym lub też wcześniej nieznanym. Motywem przejęcia opieki bywają względy rodzinne, moralne, kulturowe lub kompensacyjne (w przypadku braku możliwości posiadania własnego potomstwa).
W Polsce funkcjonują trzy rodzaje rodzin zastępczych:
- rodziny zastępcze spokrewnione (tworzą ją dziadkowie dziecka lub starsze rodzeństwo),
- rodziny zastępcze niezawodowe (którą tworzą ciotki, wujkowie lub też osoby niespokrewnione z dzieckiem),
- rodziny zastępcze zawodowe (osoby niespokrewnione z dzieckiem, przyjmujące pod opiekę dzieci z pogotowia rodzinnego, od rodziny zastępczej specjalistycznej oraz rodzinnego domu dziecka).
Kandydaci na rodziców zastępczych muszą przejść proces kwalifikacyjny, który obejmuje rozmowy z psychologiem oraz koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej, badania psychologiczne oraz szkolenie (dotyczy tylko kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej niezawodowej oraz zawodowej). W trakcie procesu kwalifikacji oceniana jest motywacja kandydatów oraz ich predyspozycje i umiejętności. Oczekuje się, że osoby będą świadome roli, której się podejmują, będą posiadały odpowiednie umiejętności a przede wszystkim będą umiały zastosować to w życiu codziennym.
Nie zawsze jednak opieka zastępcza pozwala dziecku odzyskać poczucie stabilności i bezpieczeństwa. Niejednokrotnie rodziny korzystają z pomocy psychologicznej lub terapeutycznej. Zgłaszane problemy można podzielić na trzy grupy:
- dotyczące dorosłych,
- dotyczące dzieci,
- związane są z ich wzajemnymi relacjami.
W pierwszej grupie można wymienić problemy wynikające m. in. z braku właściwych umiejętności opiekuńczo-wychowawczych opiekunów, z powodu odrzucenia emocjonalnego, z rywalizacyjnych postaw w stosunku do rodzica biologicznego, z fizycznej lub psychicznej nieobecności jednego z opiekunów. W rodzinach zastępczych spokrewnionych problemem bywa też różnica wieku (zbyt mała w przypadku rodzeństw oraz zbyt duża w przypadku dziadków), zaburzenie ról (siostra lub brat w roli rodzica, dziadkowie w roli rodzica) oraz powielanie błędów wychowawczych przez dziadków. Pośród rodzin niezawodowych problemy wynikają też z powodu rozbieżności, jakie pojawiają się pomiędzy wyobrażeniami na temat rodziny zastępczej a codziennością.
W drugiej grupie dominują trudności związane z poczuciem tożsamości i identyfikacji, konflikt lojalności pomiędzy rodzicem biologicznym a zastępczym, próbą pogodzenia zasad, wartości i przekonań wyniesionych z domu rodzinnego a tymi które obowiązują w nowym środowisku wychowawczym.
Kolejnym obszarem wymagającym wsparcia oraz modelowania są wzajemne relacje dzieci i opiekunów. Warto zwrócić uwagę na problemy wynikające z zaburzonych więzi, na zaburzony sposób komunikowania się oraz brak stałych zasad i granic w rodzinie.
Zasadnym jest wspomnieć w tym miejscu o dzieciach biologicznych osób, które pełnią funkcję rodziny zastępczej. Dzieci, z którymi często dorośli wspólnie podejmują decyzję o przyjęciu do swej rodziny kolejnego dziecka, zazwyczaj nie mają wyobrażenia o zjawiskach, których staną się bezpośrednimi uczestnikami. Poczucie odrzucenia, potrzeba „dzielenia się” rodzicem czy przestrzenią może prowadzić czasami do zachowań rywalizacyjnych, agresywnych i depresyjnych.
Nie wszystkie rodziny zastępcze borykają się z wyżej wskazanymi problemami. Rodzicielstwo zastępcze, podobnie jak i naturalne przechodzi różne stadia rozwoju, którym towarzyszą kryzysy. Zazwyczaj rodziny same próbują rozwiązać swoje problemy wykorzystując własne zasoby. Jeśli jednak wypracowane metody nie przynoszą zamierzonych efektów, wówczas pomocna mocne być wsparcie „z zewnątrz”. Zadaniem psychologa jest wówczas pomoc rodzinom zastępczym oraz dzieciom w nawiązaniu właściwych relacji, rozpoznaniu dysfunkcyjnych obszarów i wypracowaniu przystosowawczych postaw i metod rozwiazywania problemu. W zależności od zgłaszanego problemu, rodzina może skorzystać z psychoedukacji, spotkania interwencyjnego lub też nawiązać kontakt terapeutyczny.
Współpraca ta jest owocna jeśli dziecko potrafi dobrze funkcjonować w rodzinie zastępczej, umiejąc łączyć przeszłość z teraźniejszością oraz planować przyszłość, a także gdy dziecko potrafi określić własną tożsamość i jest w stanie nazwać przynależność. Dla dorosłego ważnym wydaje się moment, gdy we własnych przeżyciach zdefiniują siebie jako „tylko” (i zarazem „aż”) rodzica zastępczego, gdy zaakceptują, że dziecko wchodzi do ich rodziny z bagażem własnych przeżyć, doświadczeń, możliwości i ograniczeń. Dla wspólnego dobra ważnym jest, by wypracować wspólny model, oparty na zasadach i regułach korzystnych dla każdego członka rodziny.
Opracowała mgr Joanna Koch-Zaręba, na podstawie:
- Dobrzyński L., „ O problemach rodzicielstwa zastępczego”, Problemy Opiekuńczo–Wychowawcze, 2006
- Ziemska M.,” Postawy Rodzicielskie”, Warszawa 1973
