Musisz być zawsze „na 100%”? Wszystko ma być bez wyjątków dopięte na ostatni guzik? Możliwe że jesteś perfekcjonistą.
Co to jest perfekcjonizm?
Perfekcjonizm można określić jako tendencję do wyznaczania sobie (lub/i innym) nierealistycznie wysokich standardów funkcjonowania, łącznie z niemożnością zaakceptowania błędów czy niedoskonałości (choć znane jest powiedzenie, że „błędów nie robi ten kto nic nie robi”). Może się on przejawiać np. w dbałości o wygląd, uporządkowanie spraw w domu, pracy, może mu też towarzyszyć obsesja „domykania spraw”, dążenia do ideału.
Perfekcjonizm uwzględnia dwa elementy: niezwykle wygórowane standardy („wysoka poprzeczka”) oraz zachowania dążące do ich spełniania przy konieczności uniknięcia błędów. Wysokie standardy wpływają na możliwość ich realizacji („tak bardzo się staram, że ciągle jestem spięty”), co można określić mianem „perfekcjonizmu upośledzającego”. W rezultacie usilne dążenie do ideału może stać się zasadniczą przeszkodą na drodze do jego osiągnięcia.
W związku z obsesyjnymi wysiłkami i bardzo wysokimi standardami, perfekcjoniści, jeśli dodatkowo posiadają pewne wrodzone talenty, mogą zostać wybitnymi sportowcami, muzykami, wykładowcami itd. Równie często mogą jednak wypadać znacznie poniżej swoich możliwości. Perfekcjoniści często myślą w sposób „czarno–biały”, mogą np. wierzyć że: „jest tylko jeden właściwy rezultat i tylko jeden właściwy sposób jego osiągnięcia”. Myślenie w ten sposób może rodzić uporczywe wątpliwości i trudności decyzyjne w związku z przekonaniem „jest tylko jeden właściwy wybór”, a decyzja będzie albo „jedynie słuszna” albo „kompletnie błędna”.
W związku z zaabsorbowaniem precyzją, osoby takie mogą spędzać nadmierną ilość czasu wykonując różne czynności. W skrajnych przypadkach nawet niewielkie zadania mogą stać się przytłaczające, prowadząc do frustracji czy odkładania takich zadań na później z powodu lęku.
Nierzadko perfekcjoniści w sposób wybiórczy postrzegają swoje sukcesy: oskarżają siebie surowo za potknięcia, równocześnie bagatelizując znaczenie własnych osiągnięć. Z tego powodu często trudno im odczuwać radość czy satysfakcję.
Jak rozpoznać perfekcjonizm?
Perfekcjonizm to cecha, która, choć często jest postrzegana jako pozytywna, może prowadzić do wielu problemów zdrowotnych, zarówno psychicznych, jak i fizycznych. Mówimy wówczas o „niezdrowej” postaci tej ludzkiej cechy. Tendencja do dążenia do doskonałości za wszelką cenę może wytworzyć ogromny stres i napięcie, które z kolei mogą znacznie obniżyć jakość i komfort życia. Badacze wyróżniają kilka zachowań, których występowanie wiąże się z perfekcjonizmem o niekonstruktywnej postaci.
Ciągłe niezadowolenie z siebie
Perfekcjoniści dążą do osiągnięcia najwyższego standardu i rzadko są zadowoleni z siebie. Nawet małe błędy mogą wywołać u nich intensywne poczucie winy, frustracji lub lęku. Kontrolują też swoje otoczenie (np. Podwładnych), odczuwają złość, kiedy inne osoby zrobią coś „po swojemu”. Nie potrafią delegować obowiązków, ponieważ ich zdaniem nikt nie wykona powierzonych zadań tak dobrze, jak oni sami. Zwykle też kurczowo trzymają się sztywnych schematów — dana czynność musi być wykonana, tylko w jeden, „właściwy” sposób.
Niezdrowe porównywanie się do innych
Perfekcjonista często porównuje swoją pracę, wygląd lub osiągnięcia do innych osób. Zawsze wydaje się, że inni są lepsi, a ich sukces jest wyznacznikiem, do którego powinien dążyć. Może towarzyszyć temu dbałość o zachowanie pozorów osoby idealnej — na przykład mądrej, zrównoważonej i kompetentnej, co często jest podszyte lękiem przed „demaskacją” i ujawnieniem prawdziwego „ja” (które nie jest doskonałe). Psychiczne napięcie i fizyczne zmęczenie towarzyszące chęci zachowania pozorów jest przez perfekcjonistów ignorowane, gdyż zwykle wierzą, że są w stanie ze wszystkim poradzić sobie sami.
Strach przed porażką
Perfekcjonistom często towarzyszy paraliżujący strach przed porażką. Osoby te mogą unikać nowych wyzwań, z obawy, że nie będą w stanie osiągnąć perfekcji, co prowadzi do ograniczenia ich doświadczeń życiowych i możliwości rozwoju. Myślenie w kategoriach „wszystko albo nic” często powoduje wycofanie się z aktywności. Osoba cierpiąca na chorobliwy perfekcjonizm raczej wybierze bierność, niż zadowoli się drugim miejscem. Nawet jeśli wyścig o podium odbywa się tylko w jej wyobraźni i dotyczy spraw, które trudno poddają się obiektywnym ocenom — może chodzić na przykład o kwestie wyglądu, urządzenia domu, czy oprawy planowanego wydarzenia. Perfekcjonista kieruje się zasadą, że lepiej więc nic nie robić, niż zrobić „nieidealnie”.
Nadmierna koncentracja na detalach
Perfekcjonizm często wiąże się z nadmiernym skupieniem na drobnych aspektach danego zadania. Perfekcjonista może spędzić wiele godzin na dopracowaniu małych szczegółów, zaniedbując większą całość lub inne ważne aspekty życia. Typowym zachowaniem jest obsesyjne sporządzanie drobiazgowych list „rzeczy do zrobienia”, chorobliwa skrupulatność i punktualność, które w niektórych wypadkach mogą być zaliczone do spektrum zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych.
Samokrytyka i niskie poczucie własnej wartości
Intensywna samokrytyka jest częstym towarzyszem perfekcjonizmu. Perfekcjonizm może wyzwalać tendencję do ciągłego krytykowania swoich działań i deprecjonowania swoich osiągnięć. Niektóre osoby mają też tendencję do opierania swojego poczucia wartości na ocenie innych i są uzależnione od pochwał, a na krytykę reagują bardzo emocjonalnie.
Dolegliwości towarzyszące perfekcjonizmowi
Lęk i napięcie związane z perfekcjonizmem mogą skutkować bólami głowy, problemami trawiennymi, wzmożonym napięciem mięśniowym, a nawet problemami związanymi z układem sercowo–naczyniowym. Perfekcjoniści mogą także obawiać się podejmowania nowych aktywności, ze strachu przed „byciem początkującym”. Negatywne rezultaty perfekcjonizmu są widoczne szczególnie wtedy gdy dotyka on wielu sfer życia: „muszę być doskonały we wszystkim”.
W skrajnych przypadkach u osób będących perfekcjonistami może rozwinąć się depresja lub możliwe będzie postawienie diagnozy osobowości obsesyjno-kompulsyjnej (anankastycznej). Niektóre objawy związane z anoreksją czy bulimią także można rozumieć jako skrajne przejawy perfekcjonizmu ukierunkowanego na własne ciało i wygląd. Nieracjonalnie wysokie, zniekształcone standardy (np. muszę być szczupła), są wyraźne w anorektycznym obrazie siebie jako osoby grubej.
Przyczyny perfekcjonizmu
Przyczyny perfekcjonizmu najczęściej mają charakter środowiskowy. Większą skłonność do perfekcjonizmu mają pierworodni, osoby nadmiernie krytykowane w dzieciństwie przez rodziców, czy osoby które straciły w dzieciństwie kogoś z rodzeństwa lub rodzica.
Konsultacja u psychologa lub psychoterapeuty może być pomocna odnośnie ustalenia sposobów radzenia sobie z uciążliwym perfekcjonizmem oraz zrozumienia zarówno jego przyczyn i funkcji.
Opracował: mgr Grzegorz Mączka na podstawie: The Gale Encyclopedia of Psychology 2nd edition, Gale Group 2001
