Zaburzenia snu są obecnie coraz powszechniejsze. Szacuje się, że około 20–30% populacji doświadcza krótkotrwałych (kilka, kilkanaście dni) problemów ze snem. Z kolei przewlekła bezsenność (trwająca >3 tygodnie, skutkująca pogorszeniem funkcjonowaniu w ciągu dnia) występuje u około 10% dorosłych.
Sen jest niezbędnym do życia elementem naszej fizjologii, równie ważnym jak odżywianie się. Warunkuje prawidłowy przebieg procesów psychicznych. Ma bardzo duże znaczenie dla sprawnego funkcjonowania układu nerwowego. W czasie snu mózg nie jest wyłączony, tylko pracuje inaczej, inne obszary są aktywne. Sen jest potrzebny dla konsolidacji pamięci, odpoczynku dla neuronów, które były aktywne w ciągu dnia i równocześnie dla stymulacji stymulacji, które nie były aktywne podczas czuwania.
Skutki bezsenności
Krótkotrwała bezsenność może być jedynie nieznacznie uciążliwa, ale niemożność prawidłowego wyspania się przez kilkanaście dni może mieć destrukcyjny wpływ na nasze funkcjonowanie.
Niewystarczająca ilość i/lub jakość snu wpływa niekorzystnie na naszą zdolność zapamiętywania i skupienia uwagi oraz na proces uczenia się. Bezsenność osłabia funkcje poznawcze i zdolność do motywacji. Pogorszeniu ulega nasza sprawność intelektualna, wydłuża się czas reakcji, może pojawić się poczucie wzmożonego napięcia, drażliwości. Spada zdolności twórczego myślenia i umiejętność podejmowania złożonych decyzji. Bezsenność przyczynia się do wystąpienia bólów głowy, przygnębienia, zaburzeń nastroju, mniejszej wydolności fizycznej i psychicznej oraz do zmęczenia. Inne objawy to nadwrażliwość na dźwięki i światło, pogorszenie jakości widzenia i zmniejszenie odporności na stres (co może prowadzić do nieadekwatnej wybuchowości). Te i inne skutki bezsenności mogą wywołać lub nasilać problemy w domu i w pracy, co na zasadzie błędnego koła zwiększa poczucie napięcia i obciążenia stresem i tym samym niekorzystnie wpływa na sen. Zjawiska te mogą również sprzyjać wystąpieniu depresji. A należy pamiętać, że między depresją a bezsennością jest zależność dwukierunkowa – depresja może nasilać bezsenność, a bezsenność przyczyniać się do wystąpienia lub nasilenia depresji.
Przewlekła bezsenność osłabia układ immunologiczny, co zwiększa ryzyko innych zachorowań. U mężczyzn dochodzi do zmniejszenie produkcji hormonu płciowego – testosteronu, a u kobiet – estrogenu, co osłabia popęd płciowy (libido). Wyniki badań wskazują, że brak snu wpływa między innymi na zwiększenie ryzyka wystąpienia cukrzycy, otyłości, nadciśnienia i chorób serca.
Skąd się bierze bezsenność?
Jedną z cech społeczeństw zachodnich jest konieczność wydłużonego utrzymywania się w aktywności i w stanie czuwania. Inną cechą współczesności jest zwiększona ekspozycja na czynniki stresowe. Zmiana naturalnego dawnej stylu życia związana z dostępnością sztucznego oświetlenia doprowadziła do tego, że nie kładziemy się spać, gdy nadchodzi zmrok i nie musimy czekać na świt aby wstać. Mniejsza aktywność fizyczna związana z siedzącym trybem pracy osłabia nasze zapotrzebowanie na sen. Inne zjawiska zaburzające sen to nieregularny tryb życia i praca w trybie zmianowym. Zbyt jaskrawe światło w późnych godzinach wieczornych może być przyczyną problemów z zasypianiem. Te i inne zmiany cywilizacyjne prowadzą do deregulacji rytmu snu i czuwania. Skutkiem tego jest rosnący problem bezsenności.
Bezsenność bywa też skutkiem innych zaburzeń psychicznych i może być ich objawem. W pierwszej kolejności należy tu wymienić depresję oraz zaburzeń nerwicowe/lękowe i nadużywania alkoholu. Nieskuteczność „domowych” sposobów poradzenia sobie z bezsennością (patrz artykuł Zasady higieny snu – jak się wyspać bez tabletki nasennej) jest wskazaniem do konsultacji u lekarza, w celu przeprowadzenia badania psychiatrycznego. Konieczna może też być wizyta u lekarza pierwszego kontaktu, aby ocenić stan zdrowia somatycznego i wykluczyć lub potwierdzić obecność innych chorób (np. pulmonologiczne, kardiologiczne i gastrologiczne), mogących pogarszać jakość i ilość snu. Zarówno w przypadku somatycznych lub psychologicznych przyczyn bezsenności możliwe jest wdrożenie skutecznego leczenia przyczynowego. Na przykład efektywna farmakoterapia depresji najczęściej prowadzi do poprawy w zakresie bezsenności. Stosowanie w takich sytuacjach leczenia objawowego („tabletki nasenne”) bywa nieskuteczne lub zapewnia jedynie krótkotrwałą poprawę, opóźnia moment rozpoznania głębszych przyczyn bezsenności i wiąże się z istotnymi skutkami ubocznymi, z uzależnieniem od leku włącznie.
Z jednej strony doświadczamy niekorzystnych skutków rozwoju cywilizacyjnego, ale równocześnie wyniki badań nad snem i leczeniem bezsenności, dają nam coraz skuteczniejsze metody radzenia sobie z omawianymi problemami. Podobnie jak coraz częściej dbamy o zdrową dietę, mamy coraz więcej wiarygodnych i bezpiecznych możliwości opanowania bezsenności.
Opracował lek. med. Paweł Brudkiewicz