Pacjenci z chorobą Parkinsona cierpią na różne objawy pozamotoryczne, które często mają charakter zaburzeń psychicznych.
Psychozy
Częstość występowania objawów psychotycznych w przebiegu choroby Parkinsona (ChP) waha się w granicach od 20 do 40%, a ryzyko ich wystąpienia w ciągu całego życia osoby cierpiącej na ChP sięga nawet 50%. Nieleczone objawy psychotyczne zwiększają ryzyko pogłębienia się zaburzeń funkcjonowania pacjenta, konieczności umieszczenia go w placówkach opieki instytucjonalnej oraz stanowią znaczące obciążenie dla opiekunów. Rozwój objawów psychotycznych w ChP ma najczęściej charakter stopniowy, z postępującym zanikiem krytycyzmu pacjenta, wzrostem liczby i nasilenia objawów oraz dołączaniem się zaburzeń świadomości. Początkowo pojawiają się: iluzje wzrokowe (np. mylna identyfikacja rośliny lub cienia jako osoby, gałęzi drzewa jako zwierzęcia, drobin kurzu jako insektów itp), nieprzyjemne doznania obecności w pobliżu (obok, za plecami lub w sąsiednim pomieszczeniu) innej, nieistniejącej osoby lub zwierzęcia. Typowe są również intensywne, męczące i przypominające jawę sny, a także dostrzeganie na skraju pola widzenia nieistniejących, przechodzących obok postaci lub zwierząt. Z czasem pojawiają się omamy (tj. doznania zmysłowe, o których realności pacjent jest przekonany, a które nie są spowodowane realnymi bodźcami – np. widzenie czy słyszenie rzeczy, których nie ma). Przeważają doznania wzrokowe. Chory na przykład widzi pojedyncze postaci lub rzadziej ich grupy (często ruchome i rozmawiające ze sobą, czasem zminiaturyzowane) oraz twarze, zwierzęta, przedmioty. Zwidywane obrazy najczęściej nakładają się na scenerię/otoczenie, w jakim obecnie znajduje się pacjent. Omamy słuchowe w przeciwieństwie do schizofrenii są rzadsze i z reguły powiązane ze wzrokowymi. Poza tym najczęściej składają się z szeptów, czy dźwięków. Obraz psychozy dopełniają urojenia (tj fałszywe, chorobowe przekonania pacjenta, których jest pewien i które nie poddają się korekcie nawet po przedstawieniu dowodów na ich nieprawdziwość).
Depresja oraz objawy „drugiego bieguna” (mania, hipomania)
Częstość występowania pojedynczych objawów depresyjnych w ChP waha się w szerokich granicach od 7 do 80%. Mogą one zarówno poprzedzać występowanie typowych dla ChP zaburzeń ruchowych, jak i pojawiać się w zaawansowanych stadiach choroby. Rozpowszechnienie dużej depresji szacuje się na ok. 5–25%, a objawów subdepresyjnych (tj. sytuacji kiedy pacjent nie spełnia wszystkich kryteriów depresji) nawet na 31%. Depresja w przebiegu ChP często pozostaje nierozpoznana, prawdopodobnie ze względu na duże trudności diagnostyczne wynikające z faktu, że część objawów depresji pokrywa się z objawami samej ChP lub towarzyszącego jej otępienia. Prawidłowe rozpoznanie, a następnie leczenie objawów depresyjnych w ChP ma bardzo istotne znaczenie, ponieważ depresja jest jednym z tych czynników, które u pacjentów z ChP negatywnie wpływają na jakość życia i funkcjonowanie, zarówno motoryczne jak społeczne i poznawcze. Depresja w przebiegu ChP charakteryzuje się częstym występowaniem: objawów lękowych, wewnętrznego niepokoju, drażliwości, irytacji, apatii. Objawy maniakalne i hipomaniakalne występują u około 1,5% pacjentów z ChP. Mogą być one niekiedy efektami ubocznymi wprowadzenia lub zwiększenia dawki leku przeciwparkinsonowskiego.
Zaburzenia i objawy lękowe
W przebiegu ChP mogą pojawiać się objawy lęku napadowego lub uogólnionego, a także fobii społecznej. Rozpowszechnienie objawów lękowych w ChP jest bardzo duże i waha się w granicach od 20 do 70%. Ze względu na wysoki stopień współwystępowania lęku i depresji u pacjentów z ChP, stwierdzenie obecności objawów lękowych zawsze powinno skłonić do pogłębienia diagnostyki w kierunku zaburzeń depresyjnych. Część objawów lękowych (zwłaszcza napadów paniki) ma związek ze stanami wyczerpania działania leków przeciwparkinsonowskich (tzw. stany typu off), jak również z zaburzeniami motorycznymi, a także – z samym leczeniem przeciwparkinsonowskim, które może przyczyniać się zarówno do nasilania, jak i łagodzenia tych objawów.
Zaburzenia snu
Bezsenność jest najczęstszym zaburzeniem snu w ChP – dotyczy 30–60% chorych. Występuje ona głównie w postaci przerywanego snu i przedwczesnego budzenia z niemożnością ponownego zaśnięcia. Może być ona wynikiem samej choroby lub też wynikać z działań niepożądanych leków przeciwparkinsonowskich. Kolejnym zjawiskiem charakterystycznym dla ChP są zaburzenia zachowania związane ze stadium REM snu. Charakteryzują się one występowaniem żywych i intensywnych marzeń sennych o koszmarnej tematyce, dotyczącej ataku przez ludzi lub zwierzęta. Marzeniom sennym towarzyszą odzwierciedlające je zaburzenia zachowania, na które składają się: krzyki, nieartykułowane dźwięki, wulgaryzmy, gwałtowne ruchy, a nawet kopanie i okładanie pięściami. Zaburzenia zachowania związane ze stadium REM pojawiają się najczęściej w drugiej połowie snu zwłaszcza nad ranem. Poza wymienionymi wyżej zaburzeniami snu istotnym zjawiskiem mogącym powodować lub nasilać bezsenność u pacjentów z ChP jest zespół niespokojnych nóg stwierdzany u ok. 20% chorych oraz zespół bezdechu nocnego.
Parkinsonizm a cechy i zmiany osobowości
U pacjentów cierpiących na ChP częściej niż w populacji ogólnej obserwuje się zmiany osobowości, ze szczególnym uwzględnieniem: perfekcjonizmu, introwersji, sztywności zasad i poglądów, braku potrzeby poszukiwania nowości i zmiany. Niekiedy również pacjenci wykazują tzw. obsesyjną powolność, która przejawia się w postaci nadmiernej perfekcji i skrupulatności, nie pozwalającej doprowadzić podjętych zadań do końca lub też wydłużającej czas ich wykonywania.
W leczeniu zaburzeń psychicznych w przebiegu ChP najczęściej konieczna jest współpraca neurologa i psychiatry. Postępowanie polega na korekcie dawek lub zmianie stosowanych leków przeciwparkinsonowskich, w połączeniu z zastosowaniem leków psychotropowych odpowiednich do typu zaburzenia psychicznego (leki przeciwpsychotyczne, przeciwdepresyjne, normotymiczne, nasenne itp). Przy doborze leków psychotropowych psychiatra uwzględnia specyficzną dla pacjentów z ChP nadwrażliwość na działania niepożądane, w tym ryzyko nasilenia zaburzeń ruchowych typowych dla ChP. Do leczenia biologicznego często dołącza się wsparcie psychologiczne dla pacjenta i rodziny oraz psychoedukację.
Opracował dr hab. n. med. Marcin Siwek, na podstawie: „Zaburzenia psychiczne w neurologii” (Dominika Dudek, Marcin Siwek, Bartos Grabski; Termedia, Poznań 2009)
