Zespół depersonalizacji-derealizacji charakteryzuje się występowaniem uporczywego i nawracającego poczucia oddzielenia i obcości wobec siebie, własnego ciała i/lub otaczającego świata. Towarzyszy mu poczucie jakościowej zmiany przeżywania, nierealności, odległości lub zautomatyzowania.
Taka osoba może się czuć „jakby śniła” lub „jakby oglądała siebie w filmie”. Do najczęstszych skarg należy poczucie braku uczuć. Człowiek dotknięty zespołem depersonalizacji-derealizacji może mieć wrażenie że jego myśli, wspomnienia, ciało, ruchy czy zachowanie w jakiś sposób „nie są jego własne”.
Przejściowe, ulotne doświadczenia depersonalizacji czy derealizacji są bardzo częste w populacji i pojawiają się nawet u 20% ludzi. Powszechnie występują u chorujących na padaczkę i osób z migrenowymi bólami głowy. Mogą też występować wskutek zażycia środków psychoaktywnych jak marihuana, LSD czy meskalina. Zdarza się, że rozwijają się w związku z pewnymi sposobami medytacji, głębokiej hipnozy, przemęczenia oraz doświadczeniami deprywacji sensorycznej (przebywania w sytuacji bardzo ograniczonego dopływu bodźców zewnętrznych). Dość powszechnie występują także po urazach głowy oraz po tzw. „przeżyciach z pobliża śmierci”, czy doświadczeniach granicznych (near-death-experiences), związanych z sytuacją skrajnego zagrożenia życia.
Natomiast liczba osób doświadczających tego zespołu w „czystej”, odrębnej postaci jest mała. Częściej występuje on w kontekście depresji lub niektórych zaburzeń lękowych oraz psychotycznych. Przebieg zespołu może być epizodyczny, nawracający lub chroniczny. Najczęściej dotyka osób w późnym okresie dorastania lub młodych dorosłych, 2 do 4 razy częściej rozwija się u kobiet.
Co to jest derealizacja i depersonalizacja
Zarówno depersonalizacja, czyli obcość wobec samego siebie, jak i derealizacja — brak poczucia realności otoczenia, należą do zjawisk psychicznych określanych mianem dysocjacji. Termin ten oznacza „rozdzielenie/rozszczepienie” i obejmuje szerokie spektrum stanów psychicznych. Należą do niego zjawiska niepatologiczne, jak marzenia na jawie i odmienne stany świadomości będące efektem długotrwałego powtarzania jakiejś czynności, jak dzieje się podczas treningów sportowych lub medytacji. Kiedy jednak zmiany w postrzeganiu polegają na odłączeniu się od samego siebie i odczuciu nierzeczywistości otoczenia, wówczas mówimy o zaburzeniu, jakim jest zespół depersonalizacji-derealizacji.
Depersonalizacja jest zjawiskiem na pograniczu nieprawidłowości postrzegania i zaburzeń świadomości. Polega na deformacji odczuwania i doświadczania samego siebie. Osoba przeżywająca epizod depersonalizacji ma odczucie istnienia poza własnym ciałem lub umysłem. Wrażenie oderwania od samego siebie jest bardzo silne, a osoby cierpiące na depersonalizację odczuwają swoje przeżycia jako nierealne, nienaturalne lub sztuczne. Depersonalizacji towarzyszy odczucie działania w sposób zautomatyzowany oraz obcość wobec własnych uczuć, myśli lub zachowań.
Z kolei osoby doświadczające derealizacji doznają wrażenia funkcjonowania w nierealnym, nierzeczywistym świecie. Odczuwana jest wtedy obcość i nierealność otoczenia: ludzi, przedmiotów i sytuacji.
Doświadczenia derealizacji polegają na odczuwaniu odrealnienia świata, który dotychczas odbierany był jako zwyczajny i bliski. Dobrze dotychczas znane otoczenie staje się obce, nierealne lub nieprawdziwe.
Rzeczywistość wydaje się wytworem wyobraźni, sztuczną dekoracją, na tle której ludzie grają teatralne role. Osoba doświadczająca derealizacji ma wrażenie, że żyje we śnie i zatraca poczucie rzeczywistości.
Dwa omówione powyżej zaburzenia często występują razem i znane są jako zespół depersonalizacji-derealizacji. Towarzyszy on często depresji, stanom lękowym, a nawet schizofrenii. Zaburzenia te mogą również pojawić się w wyniku silnego stresu lub zażycia środków wywołujących doświadczenia psychodeliczne jak psylocybina czy LSD. Badania wskazują, że zespół depersonalizacji-derealizacji najczęściej występuje u weteranów wojennych z PTSD, u pacjentów z depresją jednobiegunową oraz u osób z zespołem lęku napadowego.
Trzeba jednak podkreślić, że pacjenci z objawami derealizacji i depersonalizacji najczęściej wykazują wysoki krytycyzm wobec zjawisk, które przeżywają — wiedzą, że pojawiają się subiektywnie w ich psychice, a nie w obiektywnej rzeczywistości. Zazwyczaj też stany te, same w sobie, nie są groźne, przyczyniają się jednak do obniżenia komfortu życia i utrudniają przebieg leczenia innych zaburzeń. Gdy jednak chory zatraca dystans do sposobu, w jaki odbiera świat, wówczas konieczna jest pomoc lekarza psychiatry, który pomoże zidentyfikować powody wystąpienia objawów i dobierze odpowiednią terapię.
Przyczyny zespołu depersonalizacji-derealizacji
Depersonalizacja i derealizacja najczęściej jest wyjaśniana jako rezultat trudnych doświadczeń życiowych oraz charakterystyki funkcjonowania systemu nerwowego. W przypadku pierwszego elementu podkreśla się wagę tzw. doświadczeń traumatycznych – przytłaczających swoją skrajną bolesnością. Badania wskazują, że nawet połowa osób przejawiających zespół depersonalizacji-derealizacji doświadczyła znaczącej traumy w historii swojego życia. Psychoterapia psychodynamiczna proponuje rozumienie tego zespołu jako rodzaj mechanizmu obronnego ego.
Leczenie zespołu depersonalizacji-derealizacji
Depersonalizacja i derealizacja związana z traumatycznym doświadczeniem lub zatruciem substancjami psychoaktywnymi zwykle ustępuje samoczynnie po ustaniu traumatycznych okoliczności lub po detoksykacji. Jeśli zespół ten wiąże się z depresją, zaburzeniami lękowymi lub psychotycznymi, zwykle ustępuje po ich wyleczeniu.
Brak samoistnej poprawy jest czynnikiem wskazującym na ryzyko oporności na leczenie. Wówczas najczęściej stosuje się farmakoterapię i/lub psychoterapię. W przypadku farmakoterapii z pomocne bywają leki z grupy SSRI. Niekiedy zlecane są także leki normotymiczne i przeciwpsychotyczne (typowe i atypowe).
W zakresie psychoterapii stosowano wiele podejść w leczeniu wspomnianego zespołu: psychodynamiczne, poznawczo-behawioralne (CBT), terapie wspierające, hipnoterapię. Wielu pacjentów nie przejawia jednak znaczącej poprawy związanej z ich stosowaniem. W pewnym stopniu pomocne bywa zastosowanie przez wykwalifikowanego psychologa/trenera technik radzenia sobie ze stresem, technik relaksacyjnych oraz ćwiczeń fizycznych.
Opracował: mgr Grzegorz Mączka na postawie:
- Kaplan & Sadock’s Synopsis of Psychiatry: Behavioral Sciences/Clinical Psychiatry, 10th Edition 2007 Lippincott Williams & Wilkins
- Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD – 10, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”IPIN Kraków-Warszawa 1997
