Dość powszechnie uważa się, że asertywność to przede wszystkim „umiejętność mówienia nie”. To częste nieporozumienie. Odmawianie bez równoczesnego szacunku i wrażliwości wobec osoby, której odmawiamy, bliższe jest raczej ignorancji (a nawet arogancji), niż prawdziwej asertywności, będącej w swojej istocie umiejętnością raczej szlachetną.
Co to jest asertywność?
Asertywność to umiejętność wyrażania własnego zdania, uczuć, postaw w sposób otwarty, w granicach nienaruszających praw, ani psychicznego terytorium innych osób oraz własnego. Innymi słowy, to umiejętność zachowania się równocześnie z szacunkiem dla siebie i dla innych. To umiejętność zachowania się w sposób nieagresywny, niepowodujący cierpienia innych ani też własnego. Można powiedzieć, że osoba asertywna kieruje się dewizą: „Twoje prawa i potrzeby są równie ważne, jak moje. Jeśli dochodzi między nami do konfliktu – poznajmy swoje punkty widzenia, uszanujmy je tak samo, jak ich możliwą odmienność. Poszukajmy najlepszego dla nas obojga rozwiązania, być może czegoś ważnego się przy tym nauczymy. Jeśli uda nam się je znaleźć, to świetnie. Jeśli nie, to trudno, przynajmniej będziemy wiedzieć, że próbowaliśmy najlepiej, jak umieliśmy i postąpimy każdy w zgodzie ze sobą”.
Asertywność jest umiejętnością nabytą – oznacza to, że nikt nie rodzi się z gruntu asertywny, a raczej w toku relacji z innymi lepiej lub gorzej rozwija tę umiejętność. Ludzie bardzo różnią się pod względem zdolności do bycia asertywnymi i nierzadko rozwijają się w kierunku nadmiernej uległości lub znacznej roszczeniowości wobec innych. Innymi słowy, mają ograniczony szacunek dla siebie (uległość) lub do innych (roszczeniowość). Niewątpliwie osoby, które potrafią być asertywne, są bardziej zadowolone z siebie, z relacji z innymi ludźmi i ogólnie cieszą się lepszym zdrowiem psychicznym. W dużej mierze jest tak dlatego, że potrafią zadbać o to, co dla nich ważne, nie narażając przy tym na szwank swojego otoczenia. Równocześnie często też są bardziej szanowane, cenione i lubiane przez otoczenie.
Zachowania asertywne
Osoba asertywna charakteryzuje się świadomością swoich uczuć, potrzeb, opinii oraz umiejętnością ich wyrażania i komunikowania, przy jednoczesnym uwzględnieniu granic, uczuć i potrzeb drugiej osoby. Asertywność w jej wydaniu oznacza umiejętność stanowczego i szczerego przekazu tego, co jest dla niej ważne oraz czego potrzebowałby, aby jej potrzeby zostały zaspokojone (bez ignorowania potrzeb i sytuacji innych osób). Warto więc powtórzyć: poprzez asertywność rozumiemy wyrażanie własnych emocji i przekonań, w taki sposób, aby nie przekraczały granic drugiej osoby.
Asertywność a krytyka
Bycie asertywnym oznacza także umiejętność przyjmowania i wyrażania krytyki, pochwał i innych opinii, umiejętność reagowania w sposób nieuległy, w tym odmawiania. Postawa asertywna zwykle towarzyszy ludziom, którzy posiadają adekwatny do rzeczywistości obraz własnej osoby (tego, kim są), a w związku z tym stawiają sobie realistyczne cele i w znacznej mierze wykorzystują swoje możliwości. Nie podejmują się zbyt trudnych zadań, przez co nie narażają się na frustrację i krytykę otoczenia.
Osoba asertywna czuje się swobodnie, odsłaniając (w rozsądnych granicach) siebie innym. Bez nadmiernego lęku, uczciwie i bezpośrednio buduje relacje, potrafi współpracować. Ma też adekwatną świadomość własnych mocnych i słabszych stron, dzięki czemu nie jest mocno zależna od chwilowych sukcesów i porażek. Potrafi pozwolić sobie na popełnianie błędów i potknięć jako pretekstów do dalszej nauki.
Czy asertywności można się nauczyć?
Własną asertywność można aktywnie rozwijać, korzystając z pomocy psychoterapeuty, psychologa lub różnego rodzaju szkoleń dedykowanych rozwojowi tej umiejętności, tzw. treningom asertywności. Pomocna jest także literatura w formie poradników dostępnych w księgarniach.
Jak rozwijać asertywność?
Według nurtu psychoterapii poznawczo-behawioralnej warto w pierwszej kolejności przyjrzeć się przyczynom, które stoją u podłoża trudności w wyrażaniu swoich potrzeb, opinii czy zdania. Są to między innymi nasze przekonania na temat siebie, innych osób, jak i samej postawy asertywnej. Powstają one w najmłodszych latach poprzez doświadczenia i przekazy płynące od ludzi z naszego najbliższego otoczenia. Ktoś z bliskich mógł głosić przekonanie „Nie myśl o sobie, bo nie będziesz miał przyjaciół!”, unieważniać potrzeby dziecka lub karać go za okazywanie emocji – wskutek czego młoda osoba uczy się, że nie warto wyrażać własnych pragnień skoro i tak nie są ważne lub następuje po nich kara. W ten sposób powstają mity na temat postawy asertywnej, które prowadzą do niewyrażania własnych potrzeb. Oto kilka najczęstszych:
· Jeśli będę asertywny to i tak nikt tego nie uszanuje
W ten sposób rozpoczyna się tak zwane „błędne koło”. Jeśli mam przekonanie, że nie warto wyrażać własnych pragnień, bo i tak nie zostaną one uznane za ważne, nie wyrażam swoich potrzeb, które w ten sposób nie mają szansy być przez kogoś zauważone i uszanowane. Co za tym idzie, rzeczywiście pozostają nieuszanowane („samosprawdzająca się przepowiednia”).
· Jeśli będę asertywny to wyjdę na egoistę
Egoizm to postawa, w której kierujemy się tylko własnym dobrem i nie uwzględniając potrzeb innych osób. Z kolej postawa asertywna charakteryzuje się równorzędnością, czyli wyrażaniem własnych pragnień, dbania o własne granice, ale jednocześnie szanując i biorąc pod uwagę drugą stronę.
· Jeśli będę asertywny to będę agresywny
Jak już wcześniej wspomniano, asertywność może być błędnie kojarzona jedynie z mówieniem „nie” lub nawet agresywnym wyrażaniem złości. Rzeczywiście złość jest emocją, której funkcją jest dostarczenie informacji, że nasze granice zostały przekroczone i mobilizuje nas do obrony. Obroną może być właśnie postawa asertywna, która prowadzi do dbania o własne granice bez włączenia w to agresji.
Identyfikacja w swoim myśleniu powyższych mitów jest szansą na podważenie ich i na dążenie do zastępowania realnymi i zdrowymi postawami asertywnymi.
Wyrażanie asertywności w praktyce
Umiejętność DEAR MAN
Tematem skuteczności interpersonalnej zajmuje się terapia dialektyczyno-behawioralna (DBT). Jedną z umiejętności skutecznego dbania o własne granice jest postawa DEAR MEN, której etapy przebiegają następująco:
D (describe) Opisywanie sytuacji zgodnie z faktami np. Powiedziałeś mi, że wrócisz przed 21
E (express feelings) Wyrażanie uczuć i opinii na temat sytuacji np. Kiedy wracasz późno do domu zaczynam się bardzo o ciebie martwić
A (assert wishes) Wyrażanie pragnień poprzez proszenie lub odmawianie np. Chciałabym, żebyś dawał mi znać, kiedy zamierzasz wrócić później
R (reinforce) Wzmacnianie, czyli dostarczenie drugiej osobie nagrody zawczasu, wskazując na pozytywne skutki, jeśli uzyskam to, czego potrzebuję, np. Łatwiej to wtedy zniosę i nie będę cię zalewać telefonami
M (mindful) Potrzymanie uważności poprzez:
· Zdartą płytę – ponownie wyrażaj swoją opinię lub potrzeby w dokładnie taki sam sposób Ja tylko cię proszę, żebyś dawał mi znać, kiedy masz zamiar wrócić później
· Ignorowanie ataków – nie reaguj na ataki, tylko powtarzaj metodą zdartej płyty swoje potrzeby
A (appear confident) Okazywanie pewności siebie poprzez utrzymywanie kontaktu wzrokowego, czy unikania patrzenia w podłogę
N (negotiate) Negocjowanie, czyli gotowość do odwzajemnienia się, wysłuchanie innego sposobu rozwiązania problemu przy jednoczesnym nieodpuszczaniu rozwiązania problemy np. A może wyślesz mi smsa, jeśli dzwonienie jest dla ciebie problematyczne?
Jak wspomniano na początku – nikt nie rodzi się z gruntu asertywny, a w trakcie rozwoju/wychowania, rozwijamy te cechy lepiej lub gorzej (a czasami dostajemy komunikaty wręcz przeciwne). Pamiętajmy jednak, że asertywności możemy się nauczyć i rozwijać ją bez względu na wiek, wykształcenie i sytuację życiową.