Przeglądając wiele popularnych artykułów, książek czy niezliczonych materiałów w Internecie, nierzadko natrafić możemy na opinie, iż zjawisko psychicznych zaburzeń to „wymysł” dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej kultury Europy, mierzącej się z przemianami społecznymi i ideowymi oraz negatywnym wpływem materialnego dobrobytu na mentalność ludzi. Przy tej okazji krytycy często odwołują się do argumentów o innym funkcjonowania tzw. pierwotnych społeczeństw i kultur oraz braku rozpowszechnienia psychicznych dolegliwości w tych kręgach. Czy faktycznie tak jest, a koncentracja na zdrowiu psychicznym to jedynie efekt uboczny naszej kultury? Przekonajmy się.
Na wstępie tego krótkiego przeglądu, przyjrzyjmy się temu, czy i w jaki sposób rozumiano i wyjaśniano stany emocjonalne oraz trudności psychiczne w niektórych ze znanych nam kultur plemiennych oraz wierzeń ludowych.
Zjawiska nadprzyrodzone
Do tej grupy wyjaśnień, popularnych choćby w Etiopii, na wyspie Borneo i w tradycyjnych wierzeniach Meksyku i Japonii, należą wszelkie działania związane z mocami o charakterze magicznym oraz duchowym, takie jak kontakt różnych przedmiotów z ciałem chorego (np. kawałki kości, zaschnięta krew, włosy lub insekty) czy bardzo popularny motyw utraty (ucieczki) duszy z ciała w wyniku uderzenia fizycznego, strachu czy np. bezsenności, skutkujące pogorszeniem nastroju osoby oraz chorobą psychiczną. Inne z koncepcji tego nurtu wskazują także na wpływ złych duchów na osobę – sprawiający, iż traci ona swoją tożsamość i wolę, podporządkowując się duchowi, który zdołał przeniknąć w ciało i psychikę chorego. Co ciekawe, według większości tradycyjnych wierzeń, zaburzenia biorą się tylko z wtargnięć złych duchów, podczas gdy tzw. duchy dobre również mogą, aczkolwiek w sposób pozytywny, wpływać na samopoczucie i działania człowieka. Pozostałe z najczęściej pojawiających się w tych kulturach wytłumaczeń psychicznych załamań to złamanie tabu (zarówno świadome, jak i nieświadome) skutkujące określoną karą, a także działanie różnego rodzaju klątw, zaklęć oraz uroków rzucanych przez osoby, którym przypisuje się moce magiczne oraz czarnoksięstwo.
Zjawiska naturalne
Zgodnie z tą grupą idei, zaburzenia funkcjonowania psychofizycznego mają swoje źródła we wszelkiej nierównowadze sił w przyrodzie, dotyczącej żywiołów, takich jak ogień, woda, czy powietrze, równowagi elementów wewnątrz ciała (jak w teorii humoralnej w Starożytnej Grecji), ustawienia gwiazd (astrologia) i przedmiotów (przykładem jest chociażby chińskie feng-shui) oraz wielu innych. Jako przykład tego typu wyjaśnień podać można brak geometrii w otoczeniu, skutkujący nieustannym lękiem, niepowodzeniami oraz wynikającą z tego depresją; konflikty małżeńskie wynikające z niezgodności zwierzęcych dusz partnerów (np. lew i koń) lub, znane nam z horoskopów, niekorzystne ułożenie planet w danym okresie. Naturalne przyczyny dolegliwości rozumiane były również w sposób mniej symboliczny i do dziś obecny w życiu codziennym, wiążąc np. zimno lub nadmiar bodźców z bólem oraz złym nastrojem.
Zjawiska somatyczne i medyczne
Ostatnim z najważniejszych i wymienianych w niniejszym artykule sposobów rozumienia dolegliwości psychicznych były występujące np. w tradycyjnych systemach Chin, Iranu czy Grecji przyczyny o podstawach biologicznych, genetycznych i związanych ze stylem życia. Warto podkreślić, iż tak ważny w tym podejściu nacisk na całościowe (holistyczne) rozumienie człowieka wydaje się obecnie przeżywać prawdziwy renesans także i w naszej kulturze, wymieniając chociażby rolę zdrowego trybu życia, zbilansowanej diety czy ćwiczeń fizycznych w setkach reklam, ofert i mediów społecznościowych codziennie docierających do każdego z nas.
Pewnym z wczesnych wyjaśnień tego typu, których przykład stanowiła choćby frenologia, jest łączenie cech fizycznych z charakterem – gdzie dany kształt czaszki predysponować miał osobę do konkretnych zachowań; czy w teoriach gdzie rysy twarzy i wielkość danych narządów (np. nosa i uszu) stanowić mógł o czyjejś słabej (jak w pierwszym przypadku) lub silnej woli (jak w przypadku drugim). Co ciekawe, również wiele z obecnych poglądów dotyczących stresu, organów wewnętrznych i ich związków z emocjami swoje pochodzenie zawdzięcza ustaleniom m.in. Irańczyków (rola serca w zdrowiu psychicznym) oraz wierzeniom chińskim, gdzie szczególną moc w równowadze psychicznej od lat przypisuje się nerkom. Oprócz wspomnianej wcześniej ważnej kwestii wpływu harmonii na zewnątrz i wewnątrz jednostki, warto przywołać choćby występujące w koreańskiej tradycji zjawisko hwa-byung dotyczące szkodliwego odczucia ciągłej złości i irytacji spowodowanej nadmierną, wedle tej koncepcji, aktywnością seksualną danej osoby czy syndrom koro cechujący się panicznym lękiem mężczyzn przed wchłonięciem swoich narządów płciowych przez własne ciało.
Zaburzenia psychiczne – porównania międzykulturowe
Biorąc pod uwagę wielość koncepcji próbujących wyjaśnić różne zaburzenia, ich pochodzenie oraz sam charakter powstawania (od przyczyn czysto biologicznych i konkretnych do duchowych), spójrzmy jak przekłada się to obecnie na występowanie najpowszechniejszych jednostek chorobowych w różnych kulturach i społeczeństwach.
Badania populacyjne sugerują dość jednoznacznie, iż przykłady np. depresji, zaburzeń lękowych czy stanów histrionicznych (dawniej: histerycznych) znaleźć można niezależnie od kultury oraz położenia geograficznego, zachodzą tu jednak różnice w zakresie ich rozpowszechnienia.
Uważa się, iż w zależności od zasad panujących w danym społeczeństwie, trudności psychiczne manifestować się mogą w charakterystyczny dla danej grupy sposób. Wpływ na nie mają również wymagania życiowe i rozwojowe jakie przed jednostką stawia dana kultura – np. indywidualistyczna i nastawiona na osobisty sukces kultura amerykańska w kontraście do skupionych na wartościach relacyjno-rodzinnych bardziej kolektywistycznych Filipin. W ten oto sposób dowiedziono np. rzadszego występowania klasycznych objawów depresyjnych (takich jak stałe uczucie smutku, rezygnacja i brak zainteresowania światem zewnętrznym) w tradycjach o większym przyzwoleniu na odczuwanie problemów fizycznych aniżeli emocjonalnych. Z drugiej strony, zjawisku temu towarzyszy często wyższy odsetek dolegliwości o charakterze psychosomatycznym – takich jak objawy konwersyjne, hipochondria czy zaburzenia somatyzacyjne. Ponadto, zapadalność na depresję łączona jest również z nastawieniem społecznym wobec bolesnych wydarzeń – jak chociażby na wyspach Samoa, gdzie śmierć traktowana jest raczej jako pozytywny etap w czasie „wędrówki życia” aniżeli jako smutny koniec istnienia. W związku z tym, nie kojarzy się ona tak traumatyzująco i ostatecznie jak w wielu kulturach Zachodu, a jej świadomość oraz obecność rzadziej prowadzi do uczucia rozpaczy i braku nadziei.
Wyraźny wyjątek natomiast stanowi zaburzenie obsesyjno-kompulsywne (OCD, dawniej: nerwica natręctw), którego rozpowszechnienie nie odznacza się szczególną różnicą między kulturami zachodnimi, a wschodnimi. Fakt ten powszechnie łączy się z najnowszymi ustaleniami nauki oraz dostarcza kolejnych dowodów za dominującym znaczeniem podstaw neurobiologicznych w powstawaniu tego zaburzenia oraz uniwersalnością jego występowania.
Leczenie i psychoterapia
Na koniec – po uprzednim wskazaniu, iż samo występowanie psychicznych zaburzeń ma charakter ponadkulturowy – warto również przyjrzeć się technikom i metodom leczenia tych problemów w kulturach pierwotnych, a także osobom społecznie wyznaczonym do pełnienia takich funkcji.
Jednymi z takich specjalistów są etiopscy, silnie zakorzenieni w wierzeniach chrześcijańskich, uzdrowiciele, których praca polega na wypędzaniu z osoby chorej złych duchów zar, powodujących cierpienie tego, kto znajduje się pod ich wpływem. Na samym początku jednak, uzdrowiciel dokonuje szerokiej diagnozy, ustalając czy – jego zdaniem – choroba ma podłoże duchowe czy też naturalne. Co również istotne, w kulturze tej nie dokonuje się dualistycznego rozróżnienia na dolegliwości fizyczne i psychiczne, a wszelkie objawy traktuje się jako jedność. W przypadku rozpoznania duchowego pochodzenia dolegliwości, zazwyczaj ulokowanej w jakiejś części ciała (podobieństwo do psychiatrycznie definiowalnego zjawiska konwersji), uzdrowiciel przystępuje do wypędzania złych duchów, chcąc sprowokować je do „pokazania się” poprzez czytanie wersów Biblii, następnie rozmowę z nimi oraz polewanie wodą święconą, mające na celu zmuszenie ducha do opuszczenia ciała pacjenta.
Nieco podobne podejście do genezy zaburzeń psychicznych oraz ich leczenia prezentują na przykład mieszkańcy tradycyjnych plemion wyspy Borneo, gdzie za zdrowie psychiczne odpowiadają tzw. manangowie. W kulturze tej jako przyczynę dolegliwości emocjonalnych przyjmuje się „utratę duszy” – głównie w czasie snu, uważanego za zjawisko sprzyjające łączności i komunikacji pomiędzy światem ludzi a duchów. Mieszkańcy Borneo wierzą również, iż istnieją pewne okoliczności narażające daną osobę na utratę duszy na rzecz złych duchów, a do sytuacji tych należy m.in. złamanie tabu dotyczącego spożywania niektórych rodzajów mięs, brak odpowiedniego uczczenia uroczystości lub inne wydarzenia życiowe, takie jak nieszczęśliwa miłość lub zatrzymanie łożyska w trakcie porodu. Sposób pracy mananga częściowo przypominać może znanych naszej tradycji psychoterapeutów, gdyż opiera się on głównie na uważnym słuchaniu pacjenta, interpretacji snów, łączeniu spostrzeganych zjawisk w większą całość, dzieleniu się własnymi spostrzeżeniami dotyczącymi zalecanych sposobów na odzyskanie duszy oraz na recytowaniu odpowiednich zaklęć i pieśni. W tradycji tej występują także manangowie innych specjalności, np. ziołolecznictwa. Niejednokrotnie współpracują oni z uzdrowicielami opierającymi swoją pracę na rozmowie, tworząc w ten sposób bardziej kompleksowy sposób opieki nad swoimi pacjentami, lecząc ich zarówno od strony psychologicznej, jak i psychofarmakologicznej – jak nazwalibyśmy to w kulturze zachodniej.
Podsumowując, wydaje się iż odpowiedzią na zagadnienie przedstawione we wstępie tego przeglądu jest raczej uniwersalność procesów psychicznych oraz trudności dotyczących tej dziedziny. Wiąże się to z obserwacją, iż zarówno zainteresowanie światem psychicznym, jak i leczenie potencjalnych dolegliwości i zaburzeń w tej sferze posiada już wielowiekową tradycję. Samo występowanie chorób oraz ich leczenie sugeruje, że zdrowie psychiczne znajdowało się i znajduje w polu zainteresowania ludzi niezależnie od danej kultury, czasów oraz szerokości geograficznej – pomimo różnych wyjaśnień obserwowanych zjawisk oraz tradycji rozumienia człowieka.
Opracował mgr Stanisław Szwed na podstawie:
- Tseng, W.S. (2003), Clinician’s guide to cultural psychiatry, Academic Press.
- Torrey, E. F. (1981), Czarownicy i psychiatrzy, Państwowy Instytut Wydawniczy.
