Dotychczas najwięcej niepokoju wśród rodziców, których dzieci dorastają i wkraczają w wiek nastoletni, budziły takie problemy jak ryzyko sięgnięcia przez dziecko po różnego rodzaju substancje psychoaktywne. U niewielkiej części młodych ludzi przeradzało się to w używanie szkodliwe oraz przybierało postać głębszą i bardziej destrukcyjną czyli zespół uzależnienia od narkotyków, alkoholu oraz różnych innych substancji zażywanych celem odurzenia się. Zjawisko takie występowało, występuje i będzie występować pomimo dosyć dobrze poznanego już problemu.
Nowe formy uzależnień – uzależnienia behawioralne
To, co obecnie zaczyna niepokoić wielu rodziców, to wciąż pojawiające się nowe formy uzależnień. Są to tak zwane uzależnienia behawioralne (zaburzenie nawyków i popędów), które obok środków odurzających stanowią poważne zagrożenie dla zdrowego rozwoju młodego człowieka. Do tej grupy uzależnień zaliczamy aktywności związane z urządzeniami umożliwiającymi poruszanie się po coraz bardziej ”wirtualnym” świecie (np. komputery, tablety, telefony komórkowe, nieograniczone zasoby Internetu) – zaawansowane technicznie urządzenia do wymiany danych.
W klasycznym ujęciu problemu uzależnienia (np. narkotyki, alkohol itp.) osoby uzależnione poszukują określonej substancji. W uzależnieniach behawioralnych dotyczy to możliwości wykonywania określonych czynności. Są to najczęściej zachowania lub działania społecznie akceptowane np. oglądanie telewizji, korzystanie z Internetu, ale również robienie zakupów, zaspokajanie potrzeb seksualnych, granie w gry hazardowe i inne.
Koncentracja na czynności, która jest przyjemna lub związana z hobby wywołuje w dziecku radość, motywację i satysfakcję. Dziecko kontroluje daną czynność, sfera towarzyszących temu uczuć również pozostaje w obszarze wpływu, tzn. osoba w każdym momencie może przerwać tą czynność lub zakończyć i nie będzie to miało wpływu na jej stan emocjonalny. Kiedy ulubiona czynność przeradza się w uzależnienie, wówczas dziecko czy nastolatek przeżywa inne emocje – są to m.in.: napięcie, stres, lęk, niepokój, złość, przemijająca euforia, poczucie pustki i beznadziejności. Dochodzi do utraty kontroli nad daną czynnością. Odczuwany wówczas przymus prowadzi do podejmowania tej czynności pomimo negatywnego wpływu takiego zachowania na funkcjonowanie. Z biegiem czasu rośnie zapotrzebowanie organizmu aby uzyskać oczekiwany efekt, tzw. tolerancja (dana czynność musi zajmować coraz więcej czasu by utrzymać efekt zadowolenia). Przez co taka osoba zaniedbuje inne ważne sprawy; szkołę, rodzinę, rówieśników; doświadcza również strat w zdrowiu psychicznym, jak i somatycznym.
Najczęściej występujące uzależnienia od technologii
Nadużywanie telefonu, smartfonu (fonoholizm)
Ponad 90% dzieci posiada telefon komórkowy intensywnie go wykorzystując, 60% nastolatków korzysta z telefonu podczas lekcji, 44% podczas rodzinnego obiadu. Aktywnie łączą się z Internetem, gdziekolwiek jest taka możliwość (Wi-Fi lub abonament). W sytuacji braku urządzenia czują niepokój, większość takich osób wróci do domu gdy zapomni telefonu, nawet gry grozi to spóźnieniem do szkoły. Dzieci pozornie zaspokajając sobie w ten sposób poczucie bezpieczeństwa wykazują oznaki fobii społecznych, mają trudności z podtrzymaniem realnej rozmowy. Boją się lub nie umieją wyrażać siebie, a telefon im to umożliwia bez ryzyka doświadczenia porzucenia. Nowe modele urządzeń podnoszą również poczucie wartości i pozycję w grupie.
Uzależnienie od komputera i Internetu
Poprzez bogactwo informacji, możliwość nawiązywania kontaktów za pomocą portali społecznościowych (np. Facebook) i wykorzystywanie Internetu w dydaktyce dochodzi do tego, że komputer jest teraz w każdym domu. Zjawisko to z jednej strony pozwala dzieciom budować jedność z innymi nastolatkami, z drugiej – stanowi realne zagrożenie różnych nadużyć oraz mogącej się tworzyć nieprawidłowo osobowości. Dzieci często bez ograniczeń i kontroli dorosłych eksplorują przestrzeń internetową. Te bardziej zagubione i nieśmiałe, przejawiające lęk w kontaktach rzeczywistych, samotne, mogą z większym powodzeniem funkcjonować „w Internecie” – nawiązując przez wiele godzin pozorne kontakty, budując sympatie, wysyłając e-maile. Mechanizm ten w konsekwencji jeszcze bardziej oddala te osoby od realnych kontaktów z rówieśnikami i znajomymi oraz głębiej upośledza umiejętności społeczne przydatne poza siecią. Ta pozorna inwestycja nie zwraca się., wręcz przeciwni – przynosi szkody.
Gry komputerowe
Duża ważna grupa młodzieży to osoby korzystające z bardzo atrakcyjnej formy jaką są gry komputerowe, które oprócz rozwijania zdolności koordynacji wzrokowej, refleksu, logicznego i przestrzennego myślenia, mogą zawierać przekaz destrukcyjny. Takie zjawiska będące elementami gier jak promowanie przemocy, stosowanie jej poprzez okrutne sposoby „zabijania przeciwnika” oraz otrzymywania za to nagrody (przejście na wyższy poziom gry), u części grających może wywoływać mniejszą wrażliwość emocjonalną. Brak konsekwencji takich wirtualnych czynów może wypaczać wartości kształtowane w dojrzewającym młodym człowieku. Z kolei obrazy i animacje erotyczne bardzo często przekraczają granice kształtującej się młodzieńczej seksualności. Młodzież eksperymentując z różnymi zachowaniami również w sferze intymnej poszukuje stymulacji, zaspokaja swoją ciekawość, wchodzi w rozmowy o tematyce erotycznej z przypadkowymi osobami. W skrajnych sytuacjach interesuje się pornografią internetową, może być obiektem nadużycia lub też nadużywać innych.
E-hazard
Trzeba pamiętać też, że w Internecie rozwija się hazard (oprócz formy tradycyjnej, czyli gier automatów, lotto, wysyłania smsów). Tak zwany e-hazard (karty, loterie, kości) również może prowadzić do szkodliwych konsekwencji, włącznie z tym, że w przyszłości może rozwinąć się pełna forma uzależnienia, u początkowo sporadycznie zaglądającego na takie strony nastolatka. Szczególnie narażone są w tym zakresie dzieci, których rodzice sami podejmują takie zachowania.
Rodzice i dzieci nie pozostają bezradni wobec tych współczesnych zagrożeń. Obecnie dostępna jest popularnonaukowa i specjalistyczna wiedza, jak takim problemom zapobiegać oraz jak radzić sobie z nimi na poszczególnych etapach rozwoju opisywanych trudności. Niemożność samodzielnego rozwiązania problemu w obrębie rodziny, może być wskazaniem do konsultacji z psychologiem/psychoterapeutą mającym wiedzę i doświadczenie w zakresie uzależnień behawioralnych.
Opracowała: mgr Maria Kaleńczuk
Bibliografia: Węgrzycka Giluń Janina, Uzależnienia behawioralne. Rodzaje oraz skala zjawiska. Sygnały ostrzegawcze i skutki. Kompendium wiedzy dla rodziców, Wydawca Fundacja ETOH, Warszawa, 2015.
