Nadużywanie substancji psychoaktywnych zwykle niesie ze sobą wiele niekorzystnych konsekwencji, które mogą obejmować różne sfery życia i wywoływać u osoby uzależnionej szeroko pojęte szkody i cierpienie. Pacjenci zgłaszający się do specjalisty w związku z uzależnieniem często doświadczają różnych problemów, które utrudniają lub wręcz uniemożliwiają im prawidłowe funkcjonowanie psychospołeczne – mogą to być np. niepowodzenia edukacyjne, zawodowe, trudności w relacjach rodzinnych lub towarzyskich. Używanie substancji psychoaktywnych może być też powodem problemów zdrowotnych – zarówno natury somatycznej (choroby ogólnomedyczne) jak i psychicznej (np. depresja, lęki, bezsenność). Osoby uzależnione częściej też popadają w konflikty z prawem, np. tracą prawo jazdy. Często właśnie te niekorzystne konsekwencje przekonują pacjenta do zgłoszenia się na konsultację do specjalisty uzależnień.
Pojęcie redukcji szkód można rozumieć jako działania, które mają na celu minimalizowanie negatywnych zjawisk, skutków czy zachowań związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych. W kontekście uzależnień będą to wszelkie interwencje służące zmniejszeniu szkodliwości używania substancji psychoaktywnych (np. alkoholu), bez uciekania się jedynie do abstynencji jako nadrzędnego celu terapii.
Ograniczenie szkód jako jeden z celów psychoterapii uzależnień
Jednym z filarów pracy dążącej do redukcji szkód jest psychoterapia ukierunkowana nie na pełną abstynencję, ale na zmniejszanie niekorzystnych konsekwencji nadużywania substancji. W praktyce to oznacza, że akceptuje się fakt używania substancji, ale w taki sposób (w zakresie ilości i częstości), który jest dla danej osoby jak najmniej szkodliwy. Choć w przypadku uzależnienia abstynencja wydaje się być najczęściej najlepszym rozwiązaniem, jednak zgodnie z omawianym podejściem, nie jest ona warunkiem wstępnym czy wymaganym przy podjęciu terapii. Osoby zgłaszające się do specjalisty są w różnym stadium uzależnienia, różnią się gotowością i motywacją do zmiany, dysponują zróżnicowanymi zasobami. Koncepcja redukcji szkód jest szansą dla tych, którzy początkowo nie wyrażają gotowości do pracy nad całkowitą abstynencją. Oczywiście nie oznacza to, że w trakcie trwania spotkań ich motywacja nie ulegnie zmianie – w kierunku dążenia do całkowitego zaprzestania używania substancji.
Zmiana w podejściu do nadużywania substancji psychoaktywnych
W tradycyjnym podejściu uzależnienie traktuje się jako chorobę nieuleczalną, a osobę uzależnioną jako niezdolną do kontrolowania swojego używania. Aktualnie, w związku z coraz większą różnorodnością obrazu klinicznego osób uzależnionych, wielu specjalistów wykracza poza paradygmat uzależnienia jako choroby, który może w sposób niewystarczający wyjaśniać jego przyczyny i dynamikę. Uzależnienie i przyjmowanie substancji może przybierać różne formy. Jest to zależne od indywidualnego kontekstu osoby – jej cech charakteru, doświadczeń i problemów z którymi się mierzy – to te obszary są również istotnym elementem pracy nad uzależnieniem. Wbrew wcześniejszym założeniom okazuje się także, iż u wielu osób uzależnionych istnieje szansa na powrót do kontrolowanego zażywania substancji poprzez np. wypijanie określonej (tzw. bezpiecznej) ilości alkoholu czy przyjmowania ustalonych wcześniej i zmniejszonych dawek innych substancji.
Na czym polega psychoterapia uzależnień oparta na modelu redukcji szkód?
RELACJA TERAPEUTYCZNA
Kluczowym elementem psychoterapii (niezależnie od podejścia psychoterapeutycznego) jest relacja między pacjentem a terapeutą, oparta na wzajemnym zaufaniu i dążeniu do realizacji wspólnie ustalonych celów. Uzgodnienie kierunku i czasu trwania terapii powstaje w wyniku dialogu między terapeutą a pacjentem.
PLAN UŻYWANIA
Po ustaleniu oczekiwań pacjenta wspólnie z terapeutą ustala się tzw. „plan używania”, w ramach którego określa się precyzyjnie zasady dotyczące zażywania substancji (tzn. rodzaj środka, ilość, czas, miejsce, otoczenie itp.) Celem jest zmiana nawyków, które sprzyjały szkodliwemu używaniu. Dzięki temu pacjent może nauczyć się strategii minimalizowania ryzyka, nabrać większej świadomości oraz wypracować bezpieczniejsze sposoby zażywania substancji. Realizację planu pacjent na bieżąco omawia z terapeutą. Założenia te mogą podlegać modyfikacjom – tak, by cele były coraz skuteczniej osiągane. W trakcie realizacji planu mogą pojawiać się też trudności, które
są znaczącym elementem spotkań i stwarzają możliwość do eksploracji alternatywnych sposobów radzenia sobie w trudnych dla pacjenta sytuacjach.
OGÓLNA POPRAWA FUNKCJONOWANIA
W miejsce koncentracji wyłącznie na psychologicznych mechanizmach uzależnienia, używanie substancji traktuje się jako objaw wskazujący na inne problemy psychiczne, których rozwiązanie jest ważnym elementem terapii. Kolejnym istotnym celem terapeutycznym jest uzyskanie wglądu w osobiste znaczenie zażywania substancji, tzn. odkrycie powodów dla których substancja stała się tak ważną częścią życia, mimo doświadczanych negatywnych konsekwencji.
FARMAKOTERAPIA
Czasami wskazane okazuje się włączenie również leczenia farmakologicznego – czy to w związku ze współwystępowaniem zaburzeń lub chorób psychicznych (np. depresja, bezsenność, nerwice), czy pomocniczo przy ograniczaniu ilości spożywanego środka. Na przykład w zakresie nadużywania alkoholu, istnieją nowoczesne leki (tabletki doustne) – wspomagające terapię poprzez zmniejszenie nasilenia głodu alkoholowego i redukcję potrzeby picia. Włączenie farmakoterapii odbywa się w ścisłej współpracy terapeuty oraz lekarza psychiatry.
Redukcja szkód jako krok w stronę abstynencji
W terapii nierzadkim zjawiskiem jest zmiana motywacji pacjenta z chęci ograniczania nadużywania substancji, do utrzymywania całkowitej abstynencji. Redukcja szkód nie kłóci się z abstynencją – a traktuje się ją jako jeden z możliwych celów pracy terapeutycznej. Dla części pacjentów ograniczanie może również okazać się zbyt trudne, a abstynencja – wbrew pozorom – łatwiejsza do osiągnięcia.
Efekty psychoterapii w oparciu o model redukcji szkód
Terapia ukierunkowana na ograniczanie zażywania substancji i redukcję negatywnych konsekwencji wywołanych nadużywaniem, może przynieść równie zadowalające efekty jak terapia zakładająca pracę w kierunku całkowitej abstynencji. Redukcja ilości spożywanego środka ma zawsze korzystny wpływ na zdrowie pacjenta – zarówno somatyczne jak i psychiczne. To z kolei może przekładać się na polepszenie funkcjonowania społecznego pacjenta: poprawę samopoczucia, sprawniejszą realizację zadań życiowych czy naprawę relacji z bliskimi.
Opracowanie: mgr Klaudia Wojnicka, na podstawie:
Tatarsky A., Redukcja szkód w psychoterapii. Nowe podejście w leczeniu uzależnień od narkotyków i alkoholu, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Warszawa 2012
