Można śmiało powiedzieć, że wyrażenie „narcyz” i wiążące się z tym skojarzenia, to pojęcia, które już na stałe weszły do współczesnego języka i kultury. Określenie to (pochodzące z greckiej mitologii) potocznie odnosi się najczęściej do osób sprawiających wrażenie pewnych siebie, atrakcyjnych społecznie, skupiających uwagę i zainteresowanie na sobie, a nierzadko również nieliczących się z potrzebami innych osób. W związku z tym, warto zadać pytania — czy (lub kiedy) narcyzm jest zaburzeniem oraz jak popularne poglądy na temat tego stanu mają się do wiedzy naukowej?
Naukowe koncepcje narcyzmu i narcystycznego zaburzenia osobowości
Zgodnie z koncepcją twórcy psychoanalizy — Zygmunta Freuda, tzw. pierwotny narcyzm jest to naturalny stan organizacji psychicznej każdego człowieka na bardzo wczesnym etapie życia. Całkowite skupienie na sobie oraz własnych pragnieniach i potrzebach związanych m.in. z pożywieniem, ciepłem, bliskością oraz bezpieczeństwem, opisywane jest jako nieodzowny element życia każdego niemowlęcia oraz bardzo małego dziecka. Co więcej, narcyzm jako naturalna cecha osób dorosłych doczekał się również szerokich opracowań w psychologii — odpowiadając za potrzebę dotyczącą podtrzymywania pozytywnej samooceny oraz dbania o poczucie własnej wartości na podstawie realnych przesłanek z otoczenia. W przeciwieństwie do tych „zdrowych” przejawów ludzkiej narcystyczności, zaburzenie wyróżnia się więc nie na podstawie samego występowania wyżej wymienionych cech, a w oparciu o ich nadmierne nasilenie i wywoływane dysfunkcje/cierpienie.
Przyjmuje się, iż w procesie rozwoju (mniej więcej od 18. miesiąca życia) stopniowo nabywamy coraz większej świadomości otaczającego nas środowiska, jego ograniczeń (przechodzenie z tzw. zasady przyjemności do zasady rzeczywistości), a także potrzeb otaczających nas osób i kompromisów między tymi potrzebami (co jest niezbędne dla harmonijnych relacji z innymi). W rozumieniu narcyzmu jako zaburzenia, Freud zwraca uwagę na tzw. wtórny narcyzm, który swoim obrazem przypomina narcyzm dziecięcy i utrwala się na skutek zaburzeń w rozwoju jednostki (związanych głównie z zaniedbaniem dziecka przez opiekuna) lub w drodze regresji (na skutek silnych frustracji niepozwalających na korzystne rozwiązanie aktualnych wyzwań rozwojowych). To właśnie nazywamy obecnie narcystycznym zaburzeniem osobowości.
Otto Kernberg, inny z ważnych badaczy koncepcji narcyzmu, charakteryzuje to zaburzenie jako wewnętrzny rozszczepienie w obrębie „Ja” osoby, dzielące się wówczas na budzące podziw „Ja” wielkościowe oraz przepełnione pustką i wstydliwe „Ja”. Zjawisko to przyczynia się do występowania częstych dolegliwości u osób cierpiących na to zaburzenie, takich jak obniżony nastrój, niskie poczucie własnej wartości, nadużywanie substancji psychoaktywnych oraz lęk przed odrzuceniem, przeplatane często okresami kruchego poczucia wielkości, zadowolenia oraz samowystarczalności. Kernberg podkreśla również znaczenie cech narcystycznych w różnych okresach życia, które w młodszym wieku mogą sprzyjać sukcesom zawodowym (poprzez ciągłą chęć udowadniania swojej wartości, skłonność do rywalizacji oraz dążenie do osiągnięć), a w wieku średnim i starszym prowadzić do poczucia pustki, izolacji i niezadowolenia z jakości życia miłosnego i relacyjnego.
Cechy diagnostyczne narcystycznego zaburzenia osobowości:
- Trudności związane z poczuciem „Ja”: silny egocentryzm, nadmierna potrzeba podziwu ze strony innych osób (i wahania samooceny zależne od ilości tego podziwu), częste fantazje dotyczące swojej wielkości i sukcesu, unikanie faktów sprzecznych z tymi fantazjami oraz napady niepewności na swój temat, zakłócające poczucie wielkości i uprzywilejowania.
- Trudności w relacjach z innymi: brak empatii w stosunku do innych ludzi oraz powierzchowność relacji, przeżywanie silnej zazdrości oraz wiążące się z tym często dewaluowanie osiągnięć i wartości innych osób, poczucie bycia kimś lepszym, a także trudności związane z wchodzeniem w zależność w relacjach.
- Trudności związane z systemem wartości: ograniczona zdolność do przeżywania smutku i żałoby, przewaga poczucia wstydu nad poczuciem winy oraz związane z tym poważne wahania nastroju; czasem również zachowania o charakterze antyspołecznym i pasożytniczym przy braku wyrzutów sumienia.
- Stałe uczucie pustki i nudy: przewlekły stan nudy oraz wewnętrznej pustki prowadzący do poszukiwania silnych bodźców emocjonalnych, często wywoływanych także przez używanie substancji psychoaktywnych.
Rodzaje narcyzmu
Podobnie jak w przypadku wielu innych zaburzeń psychicznych, również osoby cierpiące z powodu narcystycznego zaburzenia osobowości mogą różnić się między sobą w zakresie natężenia wymienionych wcześniej cech oraz sfer, w jakich objawiają się problemy. Z tego względu, zaburzenie to może przebiegać różnorodnie, począwszy od łagodniejszych postaci (osoba dobrze radzi sobie w większości obszarów życia, a trudności objawiają się tylko w dziedzinie bliskich intymnych relacji — tzw. narcyzm wysokofunkcjonujący), aż do formy, w której zdestabilizowana jest większość ważnych dziedzin życia (wliczając w to pewne zachowania o charakterze pasożytniczym lub antyspołecznym — tzw. zespół złośliwego narcyzmu). Najważniejszym i najwyraźniejszym z tych podziałów i dającym odmienny obraz kliniczny wydaje się być jednak dokonane przez Herberta Rosenfelda rozróżnienie na narcyzm wielkościowy („gruboskórny”) i podatny na zranienie („kruchy”).
Podtyp wielkościowy narcyzmu (gruboskórny, jawny) charakteryzuje wyraźne poczucie wielkości, poszukiwanie uwagi i posiadania specjalnych uprawnień, arogancja oraz mały obserwowalny niepokój. Takie osoby często cechuje wysoka atrakcyjność społeczna (ze względu na posiadane zdolności, zasoby, wygląd fizyczny, itp.), pomimo braku zauważania potrzeb innych osób i/lub wykorzystywania ich do swoich celów.
Odmiennie, podtyp podatny na zranienie (kruchy, cienkoskórny, ukryty) cechuje się zahamowaniem oraz widocznymi oznakami cierpienia. Osoba taka jest nadwrażliwa na ocenę, oceniająca siebie, porównująca się do innych oraz przeżywająca stale poczucie gorszości i zazdrości. W obszarze funkcjonowania interpersonalnego osoby takie są często nieśmiałe, usuwają się w cień, są nadwrażliwe na urazy, równocześnie ukrywając wewnętrzne poczucie wielkości.
Jak zachowuje się osoba narcystyczna?
Diagnostyka osób cierpiących na narcystyczne zaburzenie osobowości nie jest łatwa. Tym bardziej rozpoznanie osoby narcystycznej będzie utrudnione dla osób niewykwalifikowanych. Potwierdzają to informacje od osób, które weszły w bliskie relacje z narcyzem. Jest to spowodowane faktem, iż często na początkowym etapie znajomości osoba narcystyczna ucieka się do gry pozorów i manipulacji, której celem jest oczarowanie partnera.
Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości potrafią być uwodzicielskie i charyzmatyczne. Na początkowym etapie znajomości sprawiają, że partner czuje się wyjątkowy — jego potrzeby są realizowane, a marzenia spełniane. Osoba narcystyczna potrafi być wspaniałym słuchaczem i towarzyszem do czasu, gdy zauważy, że partner jest mu całkowicie oddany. Nierzadko zdarza się, że osoby dotknięte narcystycznym zaburzeniem osobowości emanują silną aurą atrakcyjności, która potrafi wpłynąć na zdolność racjonalnego osądu u partnera.
Do innych metod manipulacji, które może stosować osoba narcystyczna, należą obdarzanie komplementami i pochlebstwami, oraz znana z dziedziny marketingu „technika lustra”, polegająca na obserwacji i odwzorowaniu zachowań rozmówcy. Sposoby te mają na celu zdobycie zaufania i wytworzenia więzi, aby utrudnić proces wycofania się z relacji. Można więc powiedzieć, że osoby cierpiące na narcystyczne zaburzenie osobowości mają zdolność naśladownictwa wyobrażeń partnera o relacji idealnej. Brakuje im za to empatii. Przez długi czas ukrywają swoje zaburzone skłonności, do momentu, kiedy upewnią się, że osoba partnerska wytworzyła więź w dostatecznym stopniu.
Na etapie zależności, gdy związek wejdzie już w fazę silnego emocjonalnego zaangażowania partnera, osoba cierpiąca na narcyzm zmienia swoje zachowanie. Od tej pory liczą się wyłącznie jego potrzeby, a osoby z jego otoczenia służą wyłącznie do ich zaspokajania. Osoby cierpiące na narcyzm egzekwują należne im, w ich mniemaniu, prawa z bezwzględnością i bez poczucia winy. Wielu z nich wychodzi z założenia, że inni ludzie istnieją po to, aby realizować ich potrzeby i nadmierną potrzebę podziwu. Osoby cierpiące na narcyzm żyją w przeświadczeniu, że są wyjątkowe, wybitne i lepsze, uważają się za predysponowanych do sprawowania władzy nad innymi. Na wszelkie oznaki sprzeciwu reagują agresją, a nierzadko próbą zemsty. Takie zachowanie spotkamy nie tylko w intymnych relacjach partnerskich. Narcyzm może ujawniać się również w relacjach szef-podwładny, gdyż osoby z tym zaburzeniem osobowości nierzadko obejmują wysokie stanowiska w świecie biznesu.
Narcystyczne zaburzenie osobowości jest trudne do rozpoznania na wczesnym etapie znajomości. Charakterystyczne będą jednak pewne subtelne oznaki. Osoby cierpiące na narcystyczne zaburzenie osobowości w początkowych etapach znajomości przejawiają pewne objawy ich zaburzenia, nad którymi nie potrafią zapanować. Należy więc zwrócić uwagę, czy poznana niedawno osoba niepokojąco często kieruje rozmowę na siebie – zwraca szczególną uwagę własne osiągnięcia i sukcesy, winą za swoje błędy obarcza inne osoby, ma tendencję do poniżania i żartowania z osób mniej pewnych siebie, krytycznie wyraża się o byłych partnerach i współpracownikach. Narcystyczne zaburzenie osobowości może przejawiać się w poniżającym i aroganckim traktowaniu osób zajmujących niższą niż oni pozycję społeczną, chętnie natomiast będą powoływać się na znajomości z osobami wpływowymi, obejmującymi wysokie stanowiska, co stanowi dla wielu osób narcystycznych synonim władzy.
Terapia osób narcystycznych
Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń osobowości, za główną metodę leczenia tej dolegliwości przyjmuje się psychoterapię, ze szczególnym wskazaniem na terapię psychodynamiczną i psychoanalityczną — ze względu na podstawowe znaczenie analizy relacji terapeutycznej w tych modelach pracy. Pomimo obrazu klinicznego mogącego sprzyjać sukcesom w życiu zawodowym i społecznym, osoby narcystyczne stanowią coraz większą część pacjentów podejmujących terapię, a jej rozpowszechnienie wynosi około 1% (z ponad dwukrotną przewagą występowania wśród mężczyzn). Powodem zgłaszania się do leczenia osób z tym zaburzeniem najczęściej jest depresja (związana z utratą poczucia wielkości, brak sensu życiowego, problemy w utrzymywaniu związków) oraz uzależnienia od substancji psychoaktywnych. W niektórych sytuacjach (przede wszystkim przy współwystępujących zaburzeniach nastroju) pomocna okazuje się również farmakoterapia prowadzona przez lekarza psychiatrę.
Opracował mgr Stanisław Szwed na podstawie:
- Clarkin, J.F., Fonagy, P., Gabbard, G.O (2013). Psychoterapia psychodynamiczna zaburzeń osobowości. Podręcznik kliniczny. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- Summers, R. F., Barber, J. P. (2014). Terapia psychodynamiczna. Praktyka oparta na dowodach. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- McWilliams, N. (2012). Opracowanie przypadku w psychoanalizie. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
