Przemoc ekonomiczna pozostaje jedną z najmniej rozpoznanych, a jednocześnie najbardziej destrukcyjnych form przemocy domowej. W literaturze naukowej oraz w praktyce klinicznej coraz wyraźniej podkreśla się jej rolę jako narzędzia kontroli, izolacji oraz psychicznego wyniszczania ofiary. Szczególnie często dotyczy kobiet pozostających w związkach małżeńskich, w których partner wykorzystuje swoją przewagę finansową do ograniczania autonomii żony.
Zjawisko to zasługuje na dokładne omówienie nie tylko z punktu widzenia psychopatologii i psychologii relacji, lecz także ze względu na jego dramatyczne konsekwencje dla zdrowia psychicznego ofiar.
Czym jest przemoc ekonomiczna?
Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, 2013) przemoc ekonomiczna to „działania polegające na pozbawianiu dostępu do zasobów finansowych, kontrolowaniu wydatków, uniemożliwianiu zatrudnienia lub edukacji w celu uzyskania dominacji nad partnerem”. W kontekście relacji małżeńskiej przemoc ekonomiczna może przyjmować zarówno subtelne formy manipulacji, jak i otwarte formy kontroli i ograniczania dostępu do środków finansowych.
Techniki przemocy ekonomicznej wobec żony w małżeństwie
1. Izolacja finansowa
To jedna z najczęściej występujących form przemocy ekonomicznej. Polega na całkowitym lub częściowym odebraniu żonie / partnerce dostępu do wspólnych finansów. Partner może:
– zakładać konta bankowe tylko na swoje nazwisko
– odmawiać podawania informacji o dochodach
– ukrywać oszczędności, inwestycje lub inne zasoby
– uniemożliwiać żonie / partnerce samodzielne zarządzanie pieniędzmi.
Konsekwencje psychiatryczne: chroniczny stres, poczucie bezradności, objawy depresyjne, utrata poczucia własnej wartości.
2. Kontrolowanie wydatków
Sprawca szczegółowo nadzoruje każdy wydatek, często żąda paragonów i rozliczeń. Może wyznaczać „kieszonkowe”, niezależnie od sytuacji zawodowej partnerki, i decydować o wszelkich wydatkach, nawet tych związanych ze zdrowiem czy żywieniem dzieci.
Przykład kliniczny: kobieta zgłosiła się do psychiatry z nasilonymi objawami lękowymi i myślami samobójczymi. Przyczyną był fakt, że mąż zabronił jej leczenia farmakologicznego depresji, uznając je za „zbędny koszt”. Opóźnienie leczenie doprowadziło do pogorszenia stanu psychicznego.
3. Utrudnianie zatrudnienia lub rozwoju zawodowego
Sprawca może nie pozwalać kobiecie na podjęcie pracy, wyśmiewać jej kompetencje, a nawet celowo sabotować możliwości zatrudnienia – np. nie pozwalając wyjść z domu, nie zapewniając opieki nad dziećmi czy zabierając środki transportu.
Badania: według raportu Fundacji Centrum Praw Kobiet (2021) aż 37% kobiet doświadczających przemocy ekonomicznej nie mogło podjąć pracy zarobkowej z powodu sprzeciwu partnera.
4. Zadłużanie bez wiedzy partnerki
Sprawca może zaciągać zobowiązania finansowe (kredyty, pożyczki) na wspólne konto lub na nazwisko żony / partnerki bez jej zgody. Często zdarza się też przymuszanie do podpisywania dokumentów, które wiążą się z ryzykiem finansowym.
Konsekwencje prawno-psychiatryczne: spirala zadłużenia, utrata zdolności kredytowej, objawy depresji, lęk uogólniony, syndrom wyuczonej bezradności.
5. Używanie pieniędzy jako środka nagrody i kary
Przykład: partner przekazuje pieniądze tylko wtedy, gdy kobieta spełnia jego wymagania (np. seksualne, domowe) lub odmawia środków w odpowiedzi na konflikty. Taka taktyka opiera się na mechanizmie behawioralnego warunkowania i prowadzi do głębokiej utraty autonomii.
Opis przypadku: pacjentka opisywała, że mąż „wypłacał” jej pieniądze tylko po stosunku seksualnym, traktując środki do życia jako formę „nagrody za posłuszeństwo”.
Psychiatryczne skutki przemocy ekonomicznej
Przemoc ekonomiczna rzadko występuje w izolacji – często towarzyszy jej przemoc psychiczna, werbalna, a nawet fizyczna. Kobiety doświadczające tej formy przemocy częściej zapadają na:
– depresję, w tym z cechami atypowymi (uczucie beznadziei, anergia, hiperfagia),
– zespoły lękowe, w tym lęk uogólniony i napady paniki,
– zespół stresu pourazowego (PTSD),
– zaburzenia psychosomatyczne (bóle głowy, dolegliwości żołądkowe, bezsenność),
– uzależnienia (alkohol, leki uspokajające),
– myśli i próby samobójcze.
Dlaczego przemoc ekonomiczna jest tak trudna do rozpoznania?
- Brak fizycznych śladów
Nie pozostawia śladów na ciele, nie wymaga interwencji medycznej – łatwo ją zracjonalizować jako „konflikt małżeński” lub „styl życia”.
2. Społeczna normalizacja
W wielu środowiskach patriarchalnych zarządzanie pieniędzmi przez mężczyznę uchodzi za normę, a nie za przemoc.
3. Wstyd i lęk
Kobiety wstydzą się przyznać, że nie mają dostępu do pieniędzy, mimo że formalnie żyją „na utrzymaniu męża”. Lęk przed utratą dachu nad głową, dzieci, statusu społecznego bywa paraliżujący.
Interwencje terapeutyczne i prawne
- Edukacja i psychoedukacja
Konieczne jest uświadamianie kobietom, czym jest przemoc ekonomiczna – wiele z nich nie rozpoznaje jej jako formy przemocy.
2. Wsparcie psychiatryczne
Farmakoterapia objawów depresyjnych i lękowych, terapia poznawczo-behawioralna (CBT), terapia EMDR (w przypadku PTSD).
3. Współpraca z prawnikiem
Wszczęcia interwencji sądowych oraz uzyskania pomocy ze strony stosownych organizacji pozarządowych, aby otrzymać prawną formę zabezpieczenia finansowego.
4. Bezpieczne planowanie wyjścia z relacji
Wspólnie z psychoterapeutą i specjalistą ds. przemocy domowej – planowanie krok po kroku odzyskania niezależności finansowej.
Przemoc ekonomiczna wobec żony / partnerki w małżeństwie / związku to poważne, choć często niewidoczne zagrożenie dla zdrowia psychicznego i społecznego funkcjonowania kobiet. Wymaga kompleksowej diagnozy, delikatności terapeutycznej i ścisłej współpracy interdyscyplinarnej. Praktyka psychiatryczna dowodzi, że wyjście z tej formy przemocy bywa długie i bolesne – ale możliwe. Warunkiem jest rozpoznanie problemu i stworzenie bezpiecznej przestrzeni do pracy terapeutycznej i pomocy prawnej.
Źródła:
World Health Organization (2013). Global and regional estimates of violence against women. WHO Press.
Adams, A. E., & Beeble, M. L. (2019). “Intimate partner violence and financial strain: The role of coercive control.” Journal of Interpersonal Violence, 34(7), 1377–1395.
Stylianou, A. M. (2018). “Economic abuse experiences and depressive symptoms among women who have separated from an abusive partner.” Journal of Family Violence, 33(6), 381–392.
Fundacja Centrum Praw Kobiet (2021). Raport o przemocy ekonomicznej w Polsce.
