Specjalistyczny ośrodek pomocy psychologicznej, psychoterapeutycznej i psychiatrycznej.

Depresja i inne choroby afektywne – rola rodziny i bliskich

Choroby afektywne to m.in. depresja, choroba afektywna dwubiegunowa i inne zaburzenia nastroju (np. dystymia i cyklotymia). Przyczyny wystąpienia tych zaburzeń są złożone i ani pacjent ani jego bliscy nie ponoszą winy czy odpowiedzialności za ich rozwój.

Wystąpienia depresji lub manii nie da się „zaplanować” i zazwyczaj trudno nad nią samodzielnie „zapanować”.

Depresja

Depresja (Depresja nawracająca) nie jest przejawem lenistwa, gnuśności, złej czy słabej woli. To choroba niosąca ze sobą realne cierpienie, niemoc, pesymizm i smutek. Warto unikać używania wobec takich osób określeń: „głowa do góry”, „weź się w garść”, „pozbieraj się”, „inni mają gorzej”, „inni jakoś sobie radzą”, „dasz radę” i tym podobnych. W przypadku depresji takie komunikaty mogą pogłębić poczucie bezsilności i bezradności, mogą przynieść więcej szkody niż pożytku. Mogą nasilać depresyjne przekonanie pacjenta o swojej nieudolności i nieprzydatności, co z kolei pogłębia pesymizm myślenia. Rodzina powinna wiedzieć, że depresja to realna choroba, można i należy leczyć, a współczesne metody terapii są coraz skuteczniejsze. Nadzieja bliskich może udzielać się pacjentowi i być alternatywą do depresyjnych, negatywnych przekonań.

Rola rodziny w depresji

Osoby z depresją z powodu swej choroby często stopniowo ograniczają relacje z innymi, a równocześnie tego kontaktu i wsparcia bardzo potrzebują. Niestety niejednokrotnie choroba sprawia, że nie potrafią tego okazać. Tu wyłania się niezwykle ważna rola rodziny i bliskich, którzy powinni dawać pacjentowi wsparcie i towarzyszyć mu. W takim kontakcie warto unikać oceniania zachowań pacjenta, a w ciężkiej depresji również nadmiernego motywowania do działania – ta druga postawa może być dla pacjenta szczególnie frustrująca, bo on zdaje sobie sprawę, że nie jest w stanie sprostać tym wymaganiom.

Warto jednak zachęcać bliskiego do współpracy z psychiatrą i pomagać mu w określaniu celów terapii, zadawaniu pytań oraz opisywaniu swojego samopoczucia przed i po wdrożeniu terapii. Dla pacjenta ważna jest świadomość, że jest ktoś na kogo może liczyć.

W szczególnie nasilonej depresji konieczna może być pomoc i nadzór w przyjmowaniu leków, posiłków, czy pomoc w utrzymaniu higieny.

W mniej nasilonych przypadkach depresji lub po uzyskaniu wstępnej poprawy w trakcie leczenia, warto motywować bliskiego do podejmowania aktywności adekwatnej do własnych możliwości. Współuczestnictwo może być dodatkową zachętą, a wyniki badań potwierdzają, że umiarkowane ćwiczenia fizyczne mają korzystny wpływ na przebieg leczenia. Warto też zachęcać bliskiego do uczestnictwa w zajęciach psychoterapeutycznych i psychoedukacyjnych.

Myślenie depresyjne charakteryzuje się pesymistyczną (i nieadekwatną do faktów) wizją swojej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. W skrajnych przypadkach mogą wystąpić urojenia depresyjne – czyli skrajnie nierealne, niezgodne z rzeczywistością i zarazem pesymistyczne przekonania, do których pacjent jest przywiązany mimo logicznej perswazji. Brak nadziei na przyszłość, cierpienie i utrata sensu mogą budzić u pacjenta nastawienia nihilistyczne i pragnienie śmierci. To moment szczególnie trudny dla bliskich, którym udziela się poczucie bezradności i frustracji, ale mimo to nadal trzeba towarzyszyć choremu i wspierać go w leczeniu lub do niego zachęcać.

Nasilona depresja to także stan, w którym brak nadziei i poczucie bezsensu życia mogą rodzić pragnienie śmierci, mogą się pojawić zatem myśli i czyny samobójcze. Samobójstwo może być planowane, ale może być też podjęte w sposób zaskakujący i impulsywny. Obecność myśli samobójczych jest wskazaniem do pilniejszego nadzoru nad chorym oraz do niezwłocznej konsultacji z lekarzem, optymalnie – psychiatrą.

W przypadku nasilonych myśli i tendencji samobójczych konieczna jest hospitalizacja psychiatryczna. W takim przypadku (zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia psychicznego) może się ona odbyć bez zgody pacjenta.

Niepokój bliskich budzi często pogorszenie koncentracji uwagi i pamięci występujące w przebiegu depresji. Trzeba podkreślić, że objawy te zazwyczaj mijają całkowicie wraz z poprawą stanu psychicznego i nie ma potrzeby (zwłaszcza w przypadku głębokiej depresji, kiedy to może wręcz być szkodliwe), nadmiernie zachęcać czy zmuszać chorego na przykład do czytania książek lub gazet. Warto natomiast zapewniać bliskiego, że w wyniku leczenia pacjent ma pełne szanse na odzyskanie tych funkcji oraz poprawę intelektu, pamięci i koncentracji uwagi.

W przebiegu depresji może dojść do osłabienia popędu płciowego (libido), co ustępuje wraz z poprawą w przebiegu skutecznej terapii. W takich sytuacjach bardzo ważne jest okazanie przez partnera zrozumienia, cierpliwości i bliskości (np. przytulenie, wzięcie za rękę, spanie razem itp.).

Częstym objawem depresji są różnego rodzaju problemy ze snem – pacjent nie może zasnąć, budzi się często w nocy, budzi się bardzo wcześnie rano. Niejednokrotnie objawy te spełniają kryteria bezsenności (Bezsenność – rozpoznanie i leczenie) i wiążą się z nadmierną sennością i gorszym funkcjonowaniem w ciągu dnia. Rodzina może pomóc pacjentowi w przestrzeganiu zasad higieny snu (Zasady higieny snu – jak się wyspać bez tabletki nasennej).

Mania i hipomania

Mania i hipomania to najczęściej objawy choroby afektywnej dwubiegunowej (Choroba afektywna dwubiegunowa). Znacznie podwyższony nastrój pacjenta, wesołkowatość, drażliwość i zwiększona aktywność psychoruchowa mogą być stanami szczególnie trudnymi dla najbliższych. Komunikacja i logiczny kontakt z chorym bywa wtedy trudny, a pacjent bywa bezkrytyczny wobec swojego zachowania i wypowiedzi. Osoba w stanie manii/hipomanii może podejmować szereg ryzykownych czy niebezpiecznych działań, może podejmować niekorzystne decyzje finansowe, robić niepotrzebne zakupy. Zwiększonemu w chorobowy sposób poczuciu własnej siły i możliwości może towarzyszyć chęć natychmiastowego realizowania swoich potrzeb. Opór ze strony rodziny może w takich sytuacjach złościć pacjenta i wywołać u niego drażliwość, gniew i agresję (słowną lub czynną wobec innych osób lub przedmiotów, a także autoagresja – agresywne zachowanie wobec siebie samego, samouszkodzenia).

Rola rodziny w manii i hipomanii

W manii/hipomanii rodzina może mieć szczególne trudności ze zmotywowaniem chorego go do jak najszybszego podjęcia badania i leczenia u psychiatry. Jeśli pacjent swoim chorobowym zachowaniem zagraża bezpośrednio własnemu życiu lub zdrowiu albo życiu innych osób, może być (zgodnie z zapisami w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego) poddany hospitalizacji psychiatrycznej bez swojej zgody.

Rodzinie nie zawsze łatwo jest towarzyszyć pacjentowi w stanie manii/hipomanii. Warto próbować zaakceptować, że ryzykowne czy niebezpieczne zachowania nie są wyborem woli bliskiego, ale są elementem choroby, jej objawem. Pacjent nie jest w stanie kontrolować swoich zachowań, które nie są konsekwencją jego „złego charakteru”, „złośliwości”, czy „bezmyślności”. Okazanie zrozumienia i cierpliwości może czasami powstrzymać spiralę destrukcji. Warto w takich sytuacjach uświadamiać pacjentowi niestosowność jego zachowań oraz to, co z ich powodu czują jego bliscy, podkreślając równocześnie, że wiedzą, iż są to objawy choroby, która wymaga leczenia.

Poprawa i remisja

Remisja to okres bez objawów choroby (remisja pełna) lub z objawami o niewielkim nasileniu (remisja niepełna). To również okres powrotu do pełnego lub częściowego zdrowia nie tylko pacjenta, ale także okres „powrotu do zdrowia” całej rodziny.

Wprawdzie poprawa w przypadku depresji jest zazwyczaj witana z zadowoleniem, jednak przypadku manii/hipomanii część pacjentów swój „zdrowy” nastrój może odczuwać jako „zaczynającą się depresję” lub jako stan niesatysfakcjonującej „szarości”, „bezbarwności” i „monotonii”, która jest mniej atrakcyjna niż samopoczucie w manii/hipomanii. Może to skutkować negatywnym nastawieniem pacjenta do kontynuacji leczenia.

Poprawa stanu psychicznego to także okres konfrontacji ze stratami poniesionymi w trakcie aktywnego okresu choroby. Nawracające epizody choroby afektywnej mogą skutkować porażkami w pracy czy w szkole i innymi niekorzystnymi skutkami społecznymi. Remisja to także okres konfrontacji pacjenta i jego bliskich z konsekwencjami różnych ryzykownych czy niebezpiecznych zachowań i decyzji podjętych w stanie manii/hipomanii. Konfrontacja z niekorzystnymi konsekwencjami choroby afektywnej jest trudna dla pacjenta i jego bliskich. Może się wówczas pojawić chęć rozliczeń i szukania winnego. To niebezpieczne zjawisko, które może pogorszyć relacje między członkami rodziny, a pacjenta pozbawić wsparcia koniecznego w wytrwaniu w terapii i dbaniu o swoje zdrowie. W tym okresie ważne jest zachęcanie pacjenta do kontynuacji leczenia, opierając się na argumentach jakie podaje psychiatra. Przy odpowiednim podejściu pacjent i jego rodzina mogą stopniowo poradzić sobie z tymi trudnościami. Warto korzystać ze wsparcia zapewnianego przez specjalistów oraz przez organizacje pozarządowe.

Rola rodziny w poprawie i remisji

Rodzina i bliscy mogą również odegrać bardzo dużą rolę unikanie nawrotów choroby, poprzez jak najwcześniejsze wykrywanie wczesnych, często trudnych do zauważenia objawów pogorszenia. To jest ważny temat rozmów z lekarzem psychiatrą czy z terapeutą na każdym etapie choroby i leczenia. Poznanie indywidualnych cech rozwoju epizodu depresji czy manii/hipomanii może pozwolić na zauważenie bardzo dyskretnych objawów nawrotu (zanim rozwinie się poważny stan pacjenta), co zwiększa szansę na wcześniejsze opanowanie objawów i uniknięcie niekorzystnych konsekwencji choroby. W tym zakresie rodzina może odegrać bardzo ważną rolę w modyfikacji stylu życia – adekwatnie do specyfiki jego zaburzeń. Ważne są typowe zasady zdrowego stylu życia: unikanie spożywania alkoholu i przyjmowania substancji psychoaktywnych, ograniczanie spożycia kawy, dbałość o prawidłowy rytm dobowy (stałe pory kładzenia się spać i wstawania, unikanie „zarywania nocy”), unikanie nadmiernego stresu, stopniowy powrót do codziennych czynności i obowiązków, podejmowanie regularnego i umiarkowanego wysiłku fizycznego, prawidłowa dieta (np. dieta bogata w ryby i owoce morza, nienasycone kwasy tłuszczowe).

Leczenie chorób afektywnych

Choroby afektywne mają charakter przewlekły i wymagają zwykle wieloletniego leczenia. Oprócz aktywnej terapii w trakcie epizodu depresji lub manii/hipomanii ważne jest postępowanie profilaktyczne, którego zadaniem jest zapobieganie kolejnym nawrotom lub przynajmniej zmniejszanie nasilenia ewentualnych pogorszeń.

Oprócz farmakoterapii, która ma podstawowe znaczenie, u niektórych pacjentów wskazana jest też psychoterapia. Może mieć ona charakter indywidualny, grupowy lub terapii rodziny czy małżeństwa/pary. W tych ostatnich przypadkach aktywny i szczery udział bliskich jest podstawowym warunkiem skuteczności leczenia. Warto podkreślić, że korzyści ze skutecznego leczenia (farmakologicznego i psychoterapeutycznego) może odnieść nie tylko pacjent – dobre wyniki poprawiają jakość funkcjonowania i komfort życia również jego bliskich.

Warto się kontaktować z psychiatrą lub terapeutą zajmującym się leczeniem bliskiego, warto go informować o swoich niepokojach i obserwacjach, warto się „uczyć” specyfiki choroby bliskiego. Psychoedukacja jest jednym z elementów z całościowego leczenia chorób afektywnych. Uzyskana wiedza może obniżyć poziom cierpienia i stresu rodziny, zwiększyć ich możliwości radzenia sobie i pomagania choremu i ograniczyć ryzyko konfliktów, które niekorzystnie wpływają na przebieg leczenie i powrotu do zdrowia oraz na relacje między bliskimi. Udział rodziny i bliskich w diagnostyce chorób afektywnych jest również bezcenna dla psychiatry, który dzięki temu może wspólnie podejmować trafne decyzje.

Opracował lek. med. Paweł Brudkiewicz

lek. med. Paweł Brudkiewicz

Specjalista psychiatra, psychoterapeuta psychodynamiczny. Absolwent studiów dziennych na Wydziale Lekarskim UJ CM. Doświadczenie zawodowe zdobywał m.in. w Katedrze i Klinice… »

Inne artykuły:
Przeczytaj również:
Co to jest somatyzacja?
Co to jest somatyzacja?
31 grudnia 2021

Definicja pojęcia somatyzacji Termin somatyzacja wywodzi się z języka greckiego (somatikos – cielesny, związany z ciałem). Oznacza tendencję do doświadczania i... »

Dane do przelewu krajowego:

NZOZ Centrum Dobrej Terapii
ul. Zygmunta Miłkowskiego 9/U3, 30-349 Kraków

Nr rachunku bankowego:
96 8112 0008 0008 9281 2000 0010

Dane do przelewu zagranicznego w EUR:

NZOZ Centrum Dobrej Terapii
ul. Zygmunta Miłkowskiego 9/U3, 30-349 Kraków

Nr rachunku bankowego:
62 8112 0008 0008 9281 2000 0040

Bank Spółdzielczy w Brzeźnicy
ul. Kalwaryjska 5, 34-114 Brzeźnica

Dane do przelewu zagranicznego w USD:

NZOZ Centrum Dobrej Terapii
ul. Zygmunta Miłkowskiego 9/U3, 30-349 Kraków

Nr rachunku bankowego:
83 8112 0008 0008 9281 2000 0050

Bank Spółdzielczy w Brzeźnicy
ul. Kalwaryjska 5, 34-114 Brzeźnica