W miarę postępu procesu starzenia się w organizmie zachodzi cały szereg zmian, które mogą powodować pogorszenie tolerancji i skuteczności leków, w tym preparatów stosowanych w leczeniu zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, choroba dwubiegunowa, schizofrenia czy zaburzenia lękowe (nerwica), choroba Alzheimera (i inne otępienia), ale też takich problemów zdrowotnych jak bezsenność i inne zaburzenia snu. Dochodzi między innymi do spadku przepływu krwi przez narządy układu pokarmowego, co razem ze współwystępującymi, różnymi chorobami somatycznymi, może przyczyniać się do upośledzenia wchłaniania leków, a co za tym idzie do spadku ich skuteczności.
Z drugiej strony, na skutek postępującego wraz z wiekiem, spowolnienia metabolizmu leków w wątrobie oraz upośledzenia ich eliminacji z organizmu będącego efektem osłabienia czynności nerek, może dochodzić do kumulacji leków w organizmie i wzrostu ich stężenia we krwi, co skutkuje pojawianiem się większej, w porównaniu do młodych dorosłych, ilości działań niepożądanych.
Kolejna istotna grupa zjawisk to zmiana ilości oraz proporcji receptorów dla niektórych neuroptrzekaźników w ośrodkowym układzie nerwowym, której następstwem może być wolniejsze, niż u osób młodych, działanie leków psychotropowych, a także pojawianie się działań niepożądanych nawet w przypadku zastosowania małych dawek leków.
Ważnym aspektem leczenia farmakologicznego zaburzeń psychicznych w wieku podeszłym jest zwiększone ryzyko interakcji leków psychotropowych z licznymi lekami otrzymywanymi przez pacjenta od lekarzy innych specjalności oraz możliwość nasilania się objawów chorób somatycznych, na skutek działania leków psychotropowych wówczas kiedy nie są one dobrane właściwie.
W związku z powyższym osoby starsze otrzymujące leki psychotropowe oraz opiekunowie czy bliscy pacjenta powinni pamiętać, że:
- konieczne jest zachowanie cierpliwości ponieważ efekt działania leków (zwłaszcza dotyczy to leków przeciwdepresyjnych) może pojawić się po czasie nawet 2-3 razy dłuższym (tj. po 6-12 tygodniach) niż ma to miejsce u osób młodych,
- należy poinformować lekarza psychiatrę, który planuje wprowadzenie leku psychotropowego lub modyfikację jego dawki o wszystkich chorobach na jakie pacjent jest leczony oraz wszelkich innych lekach, które zażywa. Konieczne jest również poinformowanie lekarza o innych preparatach leczniczych przyjmowanych przez pacjenta, a kupionych bez recepty (suplementy diety, preparaty ziołowe, witaminy, nalewki itp.), ponieważ mogą one wchodzić w istotne interakcje z lekami psychiatrycznymi,
- lekarz psychiatra na każdej wizycie kontrolnej powinien być informowany o każdej zmianie w zakresie leków oraz dawek leków przepisywanych przez lekarzy innych specjalności,
- w żadnym wypadku nie powinno się samowolnie zmieniać dawkowania leków przepisanych przez psychiatrę – dotyczy to zarówno zwiększania jak i redukcji dawek leków, czy też zmian tempa wprowadzania lub odstawiania leku,
- w przypadku pojawienia się działań niepożądanych nie należy ich bagatelizować – każde działanie niepożądane powinno zostać zgłoszone prowadzącemu psychiatrze lub lekarzowi pierwszego kontaktu,
- osoby starsze otrzymujące leki psychotropowe są obarczone podwyższonym ryzykiem: nadmiernej senności, spadków ciśnienia, zaburzeń równowagi oraz tzw. objawów atropinopodobnych (np. suchość w ustach, przyspieszenie akcji serca, zaparcia, zatrzymanie moczu, zamazanie widzenia itp.) i na ewentualne pojawianie się ww. objawów należy zwrócić szczególną uwagę,
- stosowanie u pacjentów w podeszłym wieku leków uspokajających oraz nasennych (zwłaszcza leków z grupy benzodwuazepin) jest obarczone zwiększonym ryzykiem: upadków z następowymi złamaniami kości, zaburzeń pamięci, dezorientacji, zaburzeń równowagi oraz nadmiernej senności. W związku z tym leki te powinny być stosowane tylko jeśli jest to naprawdę konieczne, możliwie jak najkrócej i w jak najmniejszych dawkach,
- w trakcie stosowania leków psychotropowych u osoby w podeszłym wieku konieczne jest częstsze monitorowanie morfologii z rozmazem (niektóre leki zwiększają bowiem ryzyko powikłań hematologicznych), stężenia elektrolitów (stosowanie leków przeciwdepresyjnych lub przeciwpsychotycznych w wieku podeszłym zwiększa ryzyko hiponatremii) oraz parametrów czynności wątroby (ALT, AST, bilirubina) i nerek (kreatynina, mocznik, GFR).
Pomimo konieczności zachowania licznych środków ostrożności, farmakoterapia zaburzeń psychicznych (takich jak np. depresja, schizofrenia, zaburzenia lękowe, choroba Alzheimera, psychozy, bezsenność i inne zaburzenia snu) u osób w podeszłym wieku, w przypadku właściwego doboru leków i ich dawek, może być procesem w pełni bezpiecznym, skutecznym, dobrze tolerowanym oraz wiązać się ze znaczącą poprawą funkcjonowania i jakości życia pacjentów. Farmakoterapii – jeżeli jest ona przez lekarza psychiatrę uznana za konieczną – nie należy zatem unikać, a wszelkie związane z nią wątpliwości i pytania należy z psychiatrą omówić i wyjaśnić.
Opracował dr hab. n. med. Marcin Siwek na podstawie:
Marcin Siwek „Bezpieczna psychofarmakologia u osób w podeszłym wieku” – wykład wygłoszony na konferencji Kontrowersje w Psychiatrii, Kraków 2015
